رفتار روسیه، چین و هند در دوران تحریم‌ها با ایران؛ تحقیرآمیز و سودجویانه

تحریم های آمریکا که آن باراک اوباما آن را «فلج کننده» می خواند، آیت الله علی خامنه‌ای «وحشیانه» می نامید و حسن روحانی آن را «ظالمانه» می دانست با خروج ایالات متحده از توافق برجام از مرداد ماه امسال یک به یک در حال بازگشت است.

ایران‌وایر: فرامرز داور

 دونالد ترامپ رییس جمهور آمریکا تهدید کرده که علاوه بر بازگرداندن تحریم ها قدیمی، تحریم های جدیدتری هم علیه نظام جمهوری اسلامی به کار می گیرد.

پیش از تحریم ایالات متحده با یک کمپین تحریم گسترده که تحریم های شورای امنیت نقش مهمی در آن داشت، ایران را در جامعه جهانی به «یک کشور خاص» تبدیل کرده بود به معنی آن که دولت ها و شرکت هایی که می خواستند با ایران همکاری های سیاسی و تجاری معمول داشته باشند، باید به شورای امنیت گزارش می دادند.

محمدجواد ظریف وزیرخارجه ایران در کتابی که پیش از دوره وزارتش منتشر شد گفته بود «می خواهند شرایطی ایجاد کنند که کشوری نتواند با ما ارتباط برقرار کند».

در حال حاضر گروهی از دیپلمات های آمریکایی در حالی که مدت بسیار کمی تا شروع رسمی تحریم ها علیه ایران باقی مانده با سفر به کشورهای همسایه ایران و مشتریان نفتی این کشور در تلاش اند تا آنها را متقاعد به اجرای کامل تحریم ها کنند که یکی از شدیدترین شان تحریم خرید نفت ایران است.

آیت الله علی خامنه ای رهبر ایران از دیپلمات های جمهوری اسلامی ایران خواسته تا با سفر به این کشورها تلاش آمریکایی را خنثی کنند و حسن روحانی مجددا چندم تهدید کرده که اگر نفت ایران به فروش نرود، نمی گذارد کشور دیگری هم نفت بفروشد.

طیفی ها تحریم های متنوع آمریکا بیش تر از سه سال علیه ایران اجرا شده است. ایران طی این مدت توانست راه هایی را برای دور زدن برخی از تحریم ها پیدا کند اما هزینه های کلان و ماندگاری همچون فساد بی سابقه اداری و اقتصادی از آن باقی ماند که هرروز مشکلات کشورداری را پیچیده تر می کند و همزمان به کاهش اعتماد عمومی دامن می زند.

اجناس هندی به جای پول نفت ایران

پس از تکمیل تحریم های نفتی و بانکی آمریکا علیه ایران، بزرگترین مشکل ایران فروش نفت و پس گرفتن پول حاصل از آن بود.

هند  یکی از این کشورها بود که به سرعت از تحریم های آمریکا مبنی بر جریمه خریدان نفت ایران، پیروی کرد. خرید نفت از ایران را کاهش داد اما پول آن را به شیوه ای غیرمعمول پرداخت می کرد.

علی اکبر صالحی وزیر خارجه وقت ایران می گوید «45 درصد نفت ما را به روپیه می خریدند که روپیه را هم منتقل نمی کردند و می گفتند می توانید جنس از داخل هند خریداری و وارد ایران کنید». مابقی پول نفت ایران به صورت یورویی به حسابی واریز می شد که دسترسی به آن مسدود بود و پول ها بلوکه می شد.

هند در حال حاضر روزانه حدود 500 هزار بشکه نفت از ایران می خرد اما از زمان تهدید ترامپ به خروج از برجام واردات خود را حدود 10 درصد کاهش داده و پیشنهاد حسن روحانی برای حمل و نقل رایگان نفت به شرط تضمین خرید نفت ایران را نپذیرفته است.

چین پول های ایران را به خودش وام داد

چین بزرگترین مشتری نفت ایران وضعیت بدتری داشت چنانکه اکبر ترکان مشاور حسن روحانی می گوید «بسیار تحقیرآمیز بود».

 در یک فقره چین 22 میلیارد دلار بدهی نفتی خود به ایران را که بلوکه بود به صورت وام به ایران داد اما اول 4 میلیارد دلار را به عنوان سود وام کم کرد و برای 18 میلیارد وام که به ایران داد 8 درصد هم پول بیمه در نظر گرفت که اگر با تشدید تحریم ها ایران نتوانست بازپرداخت وام از دارایی خودش را بپردازد، ضرری متوجه چین نباشد. مبلغ 22 میلیارد دلار ایران دست کم تا اواخر سال 1395 در چین بلوکه بود.

شرکت کشتیرانی خزر هم که قراردادی با کشتی سازی های چینی داشت نتوانست چینی ها را ملزم به اجرای قرارداد کند اما چین به دلیل تحریم شدن ایران و ناتوانی از اجرای قرارداد از ایران طلب خسارت کرد.

چین طی یک دهه است که بزرگترین شریک تجاری ایران در جهان  و بزرگترین خریدار نفت ایران است.

در سال 2017 ایران روزانه بیش از 6 هزار بشکه نفت به چین صادر کرده است و در چهار ماهه اول 2018 یعنی پیش از خروج آمریکا از برجام هم تقریبا سطح فروش نفت در همان حجم باقی مانده اما علیرغم اینکه چین از شرکای توافق هسته ای با ایران است، زمزمه های وجود دارد که تصمیم به کاهش خرید نفت از ایران دارد و از آمریکا خواسته تا زمان یافتن نفت جایگزین از جریمه و تحریم احتمالی معاف شود.

 آمریکا همزمان با خروج از برجام، یک شرکت چینی را هم به دلیل نقض تحریم های تجاری علیه ایران در سال های گذشته جریمه بی سابقه و سنگینی کرد.

شرکت مخابرانی زد تی ای به دلیل نادیده گرفتن تحریم های ایران به مدت 7 سال، در بهار امسال مجبور شد نزدیک 1 میلیارد دلار به آمریکا جریمه بپردازد، هیات مدیره اش را تغییر و کارکنان دخیل در نقض تحریم را توبیخ کند و در اقدامی عجیب تر و بی سابقه 400 میلیون دلار هم نیز نزد دولت آمریکا  برای جریمه های بعدی احتمالی وثیقه بگذارد.

در صورت تخلف از مقررات تحریمی آمریکا، وثیقه این شرکت فورا مصادره و 10 سال هم مشمول تحریم های دولت آمریکا و محروم از تجارت در این کشور می شود.

آمریکا می گوید پس از بازگشت تحریم هایی که با برجام رفع شده بود، می خواهد با چنین اقدامانی صادرات نفت ایران را به صفر برساند.

کره جنوبی کشتی و پیش پرداخت ایران را نداد و خسارت خواست

کره جنوبی دیگر مشتریان عمده نفت ایران است که خرید نفت ایران را از زمان احتمال خروج آمریکا از برجام مرتب کاهش داده و به 250 هزار بشکه در روز رسانده که تقریبا نصف زمان خرید نفتپس از شروع برجام است.

 کره جنوبی روابط بسیار نزدیکی به آمریکا دارد و از قوانین تحریمی این کشور علیه ایران به طور کامل پیروی کرد و از جمله قراردادهای فروش 17 کشتی به ایران را که در سال 2008 امضا کرده بود، به طور کامل تعلیق کرد.

شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران حدود 160 میلیون دلار به عنوان پیش پرداخت برای این سفارش‌ها به شرکت هیوندای کره‌ داده بود اما این شرکت پس از تحریم های آمریکا نه تنها پول ایران پس نداد که نزدیک 180 میلیون دلار ادعای خسارت هم کرد.

به گفته محمد سعیدی رئیس شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران پس از برجام شرکت هیوندایی مذاکره با ایران را به سختی قبول کرد و پس از یک سال و سه ماه گفت و گو قراردادی بابت فروش 10 فروند کشتی با ایران امضا کرد. مبنای این قرارداد بر اساس یورو واحد پول اتحادیه اروپا است اما با این همه معلوم نیست که قرارداد تا چه مرحله ای اجرا خواهد شد.

کره جنوبی در زمان تحریم ها بدهی هایش به دلار و یورو را به حساب های ایران واریز و همزمان بلوکه می کرد اما همزمان با توافق موقت اتمی ابتدا 550 میلیون دلار و با توافق برجام همه بدهی هایش به ایران را پرداخت کرد که بیشتر از 5 میلیارد و 600 میلیون دلار بود.

روسیه از حالا پیشتاز اجرای تحریم های مجدد آمریکا

روسیه از مهمترین شرکای غیر غربی توافق برجام است اما علیرغم امیدهای بسیاری که نظام جمهوری اسلامی ایران به آن بسته، وزیر انرژی اش گفته پس از آغاز تحریم های نفتی در 13 آبان، فروش کالاهای روسی به ایران در برابر خرید نفت را از نظر قانونی بررسی می کند.

گفته های علی اکبر ولایتی هم که پس از دیدار با ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه از او نقل کرد که وعده 50 میلیارد دلار سرمایه گذاری نفتی در ایران داده، معلوم شده که درست نبوده است. کاخ کرملین گفته های مشاور آیت الله خامنه ای را رد کرد.

روسیه پس از شروع دور پیشین تحریم های آمریکا علیه ایران از آن تبعیت کرد. با شروع تحریم مبادلات دلاری، بخش‌‌های خصوصی از جمله بانک های غیردولتی روسیه همکاری با ایران را قطع کردند.

مبادلات تجاری دو کشور به روبل و ریال انجام می شود اما برنده اصلی این مبادله بر مبنای پول ملی، روسیه بوده است.

کل حجم روابط تجاری روسیه و ایران در سال 2017 نزدیک به معادل 300 میلیارد دلار بوده. یکی از سال های طلایی که ایران پس از خلاصی از تحریم ها، صادراتش به روسیه را افزایش داده اما از این مبلغ فقط معادل 400 میلیون دلار سهم برده است.

پیش از رفع تحریم ها، حتی دولت روسیه درخواست ایران برای وارد کردن یک کشتی نظامی از طریق کانال ولگا به آب های دریای خزر را به بهانه تحریم ها رد کرده بود. همکاری در نیروگاه بوشهر گرچه ادامه پیدا کرد اما سرعت کند پیشرفت ها، آن زمان ایران را از بستن قراردادهای جدید ساخت نیروگاه اتمی با روسیه منصرف کرد.

فروش سامانه موشکی اس-300 روسیه که قرار بود از نیروگاه اتمی بوشهر محافظت کند، معلق شد و مقام های روس حتی در برابر تهدید ایران به شکایت دلیل این وضع را تحریم های شورای امنیت سازمان ملل خواند که خود به آن رای داده بود.

روسیه با تعدیل برخی از قطعنامه های تحریمی علیه ایران در شورای امنیت، رای مثبت و نه حتی ممتنع به همه آنها داده بود.

محمدجواد ظریف پیش از دوره وزارتش درباره این وضعیت گفته بود روسیه «بازیگری درجه دو یا حتی درجه سه در صحنه جهانی است و جز این توقعی از آن نمی رود که همه چیز را فدای منافعش کند». او در کتاب آقای سفیر گفته «اینکه روسیه از کارت ایران برای بازی استراتژیکش استفاده می کند و همواره این کار را کرده و ایران را فروخته، یک واقعیت مشخص غیرقابل انکار است».

روسیه حالا می گوید توافق هسته ای باید پابرجا بماند اما نشانه های واضحی وجود دارد که احتمال در پیش گرفتن رفتاری مشابه قبل از برجام، دور از انتظار نیست.

در دوره تحریم ها هر کشوری به فراخور وضعیت ملی، موقعیت جهانی و البته روابط دوجانبه اش با ایران به نحوی از این تحریم ها به نفع خود استفاده کرده است.

عراق و ترکمنستان به ایران: پول نمی دهیم، گاز نمی فروشیم

 عراق که مقام های جمهوری اسلامی ایران همچون برادر کوچکی به آن نگاه می کنند که باید به آن کمک کرد در دوره تحریم ها به بهانه تحریم بانکی ایران از پرداخت پول برق صادراتی ایران خودداری کرد.

علی اکبر صالحی وزیر خارجه وقت ایران می گوید «در فصل گرما برق آنها را تامین می کردیم اما به بهانه تحریم پول ما را نمی دادند. اگر برق را قطع می کردیم اعتراض می کردند. بدهی آنها تقریبا به یک میلیارد دلار رسیده بود ولی ایران کریمانه به انتقا برق ادامه می داد».

تحریم بانکی مشکل دیگری برای شهروندان ایرانی در فصل سرما آفریده بود. ایران برای گازرسانی به شهرهای شمالی از ترکمنستان گاز وارد می کرد اما این کشور به دلیل بدهی ایران شیر گاز صادراتی اش را در اوج سرما به روی ایران بست. به گفته وزیر خارجه وقت ایران «می خواستیم بدهی را پرداخت کنیم اما تحریم های بانکی مانع می شد… هر وقت که ما را در یک شرایط بحرانی می دیدند، ضربه می زدند».

هواپیماهای مسافربری سرگردان به دنبال سوخت

در اوج تحریم های پیش از توافق هسته ای که معامله به ایران به شدت محدود و انجام آن با ایران برای دیگر کشورها پرهزینه شده بود، حتی کشورهایی که خود درگیر وضعیت بد اقتصادی بودند و روابط خوبی هم با ایران داشتند، از معامله با ایران پرهیز داشتند.

یکی از این کشورها ونزوئلا و از اعضای اوپک (کشورهای صادر کننده نفت) بود که محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت روابط بسیار نزدیکی با مقام های آن ایجاد کرده بود. وزیر خارجه ونزوئلا در بحبوحه تحریم ها اعلام کرد که ایران نیازی به بنزین این کشور ندارد. یعنی به ایران سوخت نمی فروشیم.

کشورهای اروپایی هم در این دوره از فروش رسمی سوخت به هواپیماهای ایران ایر خودداری می کردند. به طور مثال هواپیماهای ایران در پرواز از لندن، وین و آمستردام به مقصد تهران در میانه راه مجبور به فرود در یکی از کشورهایی اروپای شرقی بودند.

شرکت های هوایی غیرایرانی هم به دلیل ممنوعیت معامله با ایران از سوختگیری در فرودگاه های ایران خودداری می کردند یا دولت ایران در اقدامات تلافی جویانه از تامین سوخت آنها خودداری می کرد. این وضع به کاهش پروازها به ایران منجر و باعث افزایش قیمت بلیت مسافرت هوایی مرتبط با ایران شده بود.

سوختگیری در زمان حضور مسافران در هواپیما انجام می شد که اقدامی بسیار خطرناک و خارج از استاندارهای مسافربری هوایی است. پول بنزین هم به دلیل نبود امکان مبادلات بانکی به صورت نقد پرداخت می شد.

ترکیه؛ مبادله طلا در برابر نفت و گاز

علیرغم شرایط بسیار دشواری که در دوره تحریم ها برای مراودات بازرگانی و اقتصادی ایران به وجود آمده بود، دو کشور همسایه، راه تنفسی برای ایران باز نگه داشتند: ترکیه و امارات متحده عربی.

ترکیه بخش عمده ای از نفت و گاز مورد نیازش را از واردات ایران تامین می کند. در دوره ای که پرداخت های دلاری با ایران تحریم شده بود، ترکیه پرداخت بدهی های نفتی با لیره واحد ملی پول این کشور را آغاز کرد. در برابر ایران شمش طلا از ترکیه می خرید و پول آن را با لیره می پرداخت. نوعی مبادله غیرمستقیم نفت و گاز در برابر طلا.

به دنبال مسدود کردن راه های فرار ایران از تحریم ها، ایالات متحده مبادله طلا و سایر فلزات گرانبها با ایران را هم تحریم کرد. با این همه ایران و ترکیه که آن زمان تنشی کم سابقه بر سر مسائل سوریه و حمایت از بشار اسد رئیس جمهور این کشور داشتند، روش هایی برای ادامه معاملات پیدا کردند و روابط تجاریشان گرچه سخت شد اما قطع نشد.

به گفته علی اکبر صالحی ترکیه «آب باریکه را باز گذاشت اما سود خودش را هم می برد». با این همه شرکت ها و بانک های ترکیه به دلیل کمک به دور زدن تحریم های ایران بارها از سوی ایالات متحده آمریکا جریمه شدند که مبلغ جریمه یکی از آنها 5 میلیارد دلار اعلام شد. کار به جریمه خلاصه نشد و حتی  به طرح دعوای قضایی از سوی دادگستری آمریکا علیه برخی از چهره های دولتی ترکیه از جمله وزیر اقتصاد ترکیه کشید. دستگیری رضا ضراب ازتجار نزدیک به رجب طیب اردوغان که به نقض فراگیر تحریم ایران متهم است، یکی از جدی ترین پیامدهای آن دوره است.

صادرات مجدد سفارش های ایران از امارات به ایران

 همانند وضعی که ترکیه با ایران برقرار کرده بود، امارات متحده عربی هم روابط مشابهی با ایران در اوج تحریم ها داشت.

با تحریم بنادر ایران کشتی های بین المللی دیگر از انتقال کالاهای ایرانی خودداری می کردند. بخش گسترده ای از واردات کالا به ایران وابسته به  کشتیرانی و بنادر است. آمریکا کشتیرانی ایران را هم تحریم کرده بود و شرکت ها از بیمه کشتی های ایران هم بر اساس قوانین تحریمی خودداری می کردند.

برای دور زدن تحریم ها ایران چاره نداشت تا سفارش های خود را به نام کشور دیگری ثبت کند و کشتی ها در بنادر همان کشور پهلو بگیرند. بنادر امارات متحده عربی امکان پذیرترین حالت برای جلوگیری از قطع وارادت کالا به ایران بود.

در زمان تحریم‌های بین المللی علیه ایران و در اوج آن یعنی سال 2012 صادرات کالا از امارات به ایران به ارزش بی سابقه 30 میلیادر دلار رسید. این رقم در واقع صادرات مجدد کالاهایی سفارش داده شده ایران به نام امارات بود.

پس از تخلیه سفارشات ایران در بنادر امارات خصوصا بندر دبی، شناورها این کالاها را که عمدتا بدون استاندارهای لازم حمل و نقل و بدون بیمه نامه های معتبر بود به بنادر ایران می رساندند. به این ترتیب کالاها با قیمت تمام شده بیشتری وارد ایران می شد. طلا، تجهیزات دفتری، شیشه، اقلام بهداشتی و پلی اتیلن مهمترین کالاهای صادراتی از امارات به ایران بود.

مقام های اماراتی اعلام کرده بودند که به تحریم های سازمان ملل علیه ایران پایبند هستند اما تحریم های یکجانبه آمریکا را ضرورتا رعایت نمی کند. وزیر وقت اقتصاد امارات گفته بود ممکن است بانک های اماراتی و شرکت های بخش خصوصی خود را به تحریم های یکجانبه ملزم بدانند.

در سال های تشدید تحریم های ایران ، بسیاری از تجار ایرانی تلاش کردند برای دور زدن تحریم ها و زنده نگه داشتن بنگاه های اقتصادی شان در یکی از کشورهای نزدیک به ایران شعبه ای تاسیس کنند یا به طور کامل کسب و کار خود را به آن منتقل کنند؛ امارات در صدر این کشورها بود. در اواخر ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و اوایل دوره حسن روحانی تعداد کسب و کارهای ایرانی در امارات به 50 هزار شرکت رسیده بود.

تحریم ها از نگاه صالحی و ظریف دو وزیر خارجه ایران

علی اکبر صالحی که خود پیش از وزیر شدن در فهرست تحریم های اروپا قرار داشت برای انجام ماموریت هایش در زمان وزارت مجبور به گرفتن مجوز سفر به اروپا شد.

وزیر خارجه وقت ایران می گوید «آمریکا با وضع تحریم های فلج کننده تلاش داشت اقتصاد جمهوری اسلامی را نابود کند اما خوشبختانه کشورمان سریعا راه دور زدن این تحریم ها را پیدا کرد و توانست سطح تاثیرگذاری آنها را کاهش دهد» اما محمدجواد ظریف که بلافصله پس از پایان دوره وزارت آقای صالحی جایگزین او شد نظر دیگری دارد:

«ما اشتباها می گوییم که تحریم ها فشار ایجاد نمی کند در صورتی که این فشارها در همه جا به صورت آشکار اتفاق می افتد. هدف اصلی تحریم ها این است که به صورت فزاینده و فرسایشی اعتبار و مشروعیت کشور هدف را از بین ببرد و به تدریج به یک عنصر نامطلوب تبدیل کند که ارتباط با آن هزینه دارد».

آقای ظریف می گوید «به قول آقای ]علی[ لاریجانی هیچ کشور پس از تحریم رو به قبله نمی شود اما واقعیت این است که مجبور است با هزینه بالاتری نیازهایش را تامین کند».