روز گذشته مرکز آمار ایران، آمارهای کلی مربوط به رشد اقتصادی ایران در سال ۱۳۹۷ را منتشر کرد. بر اساس این گزارش اقتصاد ایران در سال گذشته ۵درصد کوچک‌تر شده و حجم تولید ناخالص داخلی (به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰) به حدود ۷۱۳ هزار میلیارد تومان کاهش یافته است.
این عدد بر اساس داده‌های مرکز آمار دومین سقوط اقتصادی بزرگ ایران بعد از جنگ است و تنها یک درصد با رکورد قبلی، یعنی رشد اقتصادی منفی ۶درصدی سال ۱۳۹۱ فاصله دارد.
نمودار بالا تغییرات نرخ رشد اقتصادی ایران را در هشت سال گذشته نشان می‌دهد. تحولاتی که مشخصا به شدت تحت تاثیر تحریم‌ها قرار دارد. نمودار از رکود سال ۱۳۹۱ و همزمان با تحریمهای بین‌آلمللی آغاز می‌شود، همزمان با مذاکرات هسته‌ای نمودار کمی بالا می‌کشد و با نهایی شدن برجام در سال ۱۳۹۵، رکورد رشد ۱۲درصدی در این سال به ثبت می‌رسد. این عدد بالاترین رشد اقتصادی جهان در سال ۲۰۱۶ میلادی است، اما با خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت تحریمهای ایالات متحده در تابستان و پاییز پارسال، سقوط اقتصادی ایران آغاز می‌شود، تا آنجا که بالاترین رکورد ثبت شده از سوی مرکز آمار ایران، برای سقوط اقتصادی فصلی در پاییز ۹۷ رقم می‌خورد؛ منفی ۱۲ درصد که یک و نیم برابر بزرگ‌تر از رکورد تابستان ۱۳۹۱ است.
نفت یا بدون نفت
سهم نفت در سقوط اقتصادی ایران بیش از هر چیز دیگر است. طبق اعداد و ارقام منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران تولید ناخالص داخلی ایران پارسال با نفت حدود ۷۱۳ هزار میلیارد تومان و بدون نفت ۵۷۳هزار میلیارد تومان بوده است، در واقع چیزی حدود ۲۰درصد حجم اقتصاد ایران به نفت اختصاص داشته است. در چنین شرایطی، طبیعتا کاهش تولید و صادرات نقش بسزایی در کوچک‌تر شدن اقتصاد ایران داشته است، اما همه چیز محدود به نفت هم نبوده است. میزان رکود اقتصادی در بخش‌های دیگر هم در تاریخ پرنوسان اقتصاد ایران کم‌سابقه بلکه بی‌سابقه است. لااقل بر اساس گزارش‌های مرکز آمار ایران رشد اقتصادی ایران بدون نفت در ۱۰ سال گذشته هیچگاه منفی نبوده است. در بدترین شرایط در سال ۹۲ بخش غیرنفتی درجا زده و رکورد رشد اقتصادی صفر درصد به ثبت رسیده است، اما پارسال حجم اقتصاد ایران بدون نفت هم کوچک‌تر شده و نرخ رکود اقتصادی به حدود منفی ۲.۵ درصد رسیده است، تا آنجا که رشد اقتصادی گروه کشاورزی منفی ۱.۵درصد، گروه صنعت منفی ۹.۶درصد و رشد گروه خدمات صفر بوده است. جزییات این آمار هنوز منتشر نشده، اما می‌توان با مراجعه به آخرین آمارهای موجود مربوط به پاییز ۹۷ تصویری اگرچه کمی ملایم‌تر را از حال و روز اقتصاد ایران در سال گذشته ترسیم کرد.
چنانکه در جدول بالا مشخص است، تقریبا سقوط اقتصادی در همه حوزه‌ها اتفاق افتاده و تنها محدود به یکی، دو بخش نیست، در حالی که در سال‌های گذشته همزمان با رکود بخش نفت، رونق بخش‌های ساختمان باعث شده بود اقتصاد ایران بتواند نفس مصنوعی بگیرد، اگرچه این تنفس مصنوعی به قیمت از نابودی بخش ساختمان و مستغلات در سال‌های آینده بود.
با این همه به نظر می‌رسد این بار فضای جایگزینی هم وجود ندارد و تمام بخش‌های اقتصادی همزمان در سراشیبی سقوط قرار گرفته‌اند؛ سقوطی که به مراتب ترسناک‌تر از تجربه‌های پیشین در اقتصاد ناپایدار و پرنوسان ایران است.
رکود منفی ۵ درصد یعنی چه؟
رکود منفی ۵ درصد به معنی آب رفتن اقتصاد ایران طی یک سال است. در واقع اگر کل اقتصاد ایران در سال ۹۶ را ۷۵۰ هزار میلیارد تومان در نظر بگیریم، این عدد در سال ۹۷ به ۷۱۳ هزار میلیارد کاهش پیدا کرده است.
این در حالی است که جمعیت ایران در این مدت حدود یک میلیون نفر افزایش یافته است.
بر اساس برآوردهای جمعیتی مرکز آمار، جمعیت ایران در سال ۹۶، ۸۱ میلیون و ۷۰ هزار نفر و در سال ۹۷، ۸۲ میلیون و ۸۴ هزار نفر است. با این حساب سرانه تولید ناخالص داخلی حدود ۶ درصد کم شده است.
این عدد را اگر با وضعیت سایر کشورهای جهان مقایسه کنیم در خواهیم یافت که مقیاس سقوط اقتصادی ایران چقدر است.
بر اساس برآوردهای صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۱۸، ایران با رکود منفی ۴درصد پنجمین اقتصاد در حال سقوط دنیا است. اما یکی از نکات مهم اینجا است که سقوط اقتصاد ایران در سال ۲۰۱۹ هم که نیمی از آن سپری شده همچنان ادامه دارد.
صندوق بین‌المللی پول تا الان چند بار نرخ رکود اقتصادی ایران را در سال ۲۰۱۹ پایین آورده است تا آنجا که در آخرین برآوردها عدد منفی ۶درصد مقابل نام ایران نوشته شده است. این عدد بعد از ونزوئلا دومین سقوط اقتصادی دنیا در سال جاری خواهد بود.