«تحلیل آژانس بین المللی انرژی اتمی این بود که در مرحله اول نظامی‌ها [در ایران] دنبال غنی سازی اورانیوم بودند و در مرحله بعدی غیرنظامی‌ها وارد شدند. در اوایل نوامبر ۲۰۰۳ که به وین رفتم، محمد البرادعی [مدیرکل آژانس] در جلسه ای خصوصی به من گفت اگر شما این مطلب را اعلام کنید من قول می دهم قضیه را حل و فصل و تمام کنم. من به تندی پاسخ دادم و گفتم این حرف های تخیلی و بی اساس چیست. البرادعی گفت ممکن است کاری انجام شده باشد و شما خبر نداشته باشید». (امنیت ملی و دیپلماسی هسته ای، حسن روحانی)
***
فرامرز داور, ایران وایر:
تنش لفظی میان ایران و آمریکا به بی سابقه ترین شکل خود در سه دهه اخیر رسیده و ایالات متحده مسئولیت حمله به نفتکش‌ها در دریای عمان را متوجه جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی کرده است. آیا دولت ایران به تمامی از فعالیت‌های سپاه پاسداران مطلع است؟
علیرغم اینکه دولت ایران چنین اقدامی را رد کرده و گفته انگیزه‌ای برای حمله به نفتکش‌ها نداشته، و سپاه هم دست داشتن در آن را رد کرده، دولت آمریکا بی توجه به این اعلان، ایران را مسئول حملات دانسته است.
عربستان سعودی و امارات متحده عربی ارزیابی آمریکا را تایید کرده‌اند و بریتانیا گفته دلیلی ندارد که با برداشت آمریکا در نقش داشتن سپاه، مخالف بود.
یکی از دلایلی که هر عمل غیرمتعارفی در منطقه، به سپاه نسبت داده می شود و افکار عمومی آن را می پذیرد، سابقه سپاه در اقدامات مشابه و ابراز تمایل به انجام اقدامات خارج از عرف و قاعده است که نیروهای مسلح رسمی کشورها به آن پایبند هستند.
دلیل دیگر تکذیب اقدامات انجام شده سپاه است که شواهد آن بعدها توسط مقام‌های جمهوری اسلامی منتشر شده است. اما در سال های اخیر، اقداماتی که دولت جمهوری اسلامی هم دست داشتن در آن را تکذیب کرده، از سوی آمریکا جدی گرفته نشده است. چرا؟
دولت جمهوری اسلامی ایران وضعیت بلاتکلیفی در برابر سپاه دارد. دست کم شش دولت اخیر در ایران نتوانسته‌اند ادعا کنند که از اعمال و اقدامات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در خارج از این کشور به طور کامل مطلع اند یا اگر خبر دارند با آن موافقند.
«محمود احمدی نژاد» همسوترین رییس جمهور تاریخ جمهوری اسلامی با آیت الله «علی خامنه ای»، با گسترده ترین ماموریت برون مرزی سپاه یعنی حضور در جنگ سوریه موافق نبود اما علیرغم مخالفت رییس دولت، ماموریت نظامی سپاه در سوریه ادامه یافت و از حالت مستشاری به حضور نظامی ارتقا پیدا کرد.
گرچه سپاه موفق شد با همکاری ارتش روسیه و توانایی باقی مانده از نظامیان سوری، خاک سوریه را از دست نیروهای «داعش» یا «حکومت اسلامی» خارج کند، اما مراکز سپاه با حمله هوایی ارتش اسرائیل رو به رو شد. دولت ایران حمله ارتش اسرائیل به مراکز سپاه را رد و دبیر شورای عالی امنیت ملی یکی از اهداف بمباران اسرائیل را انبار قالی خواند اما سپاه پس از این اظهارات تاکید کرد که در سوریه حضور نظامی دارد و تا هر زمان که صلاح باشد، به خواست دولت «بشار اسد» در این کشور باقی می ماند.
در ماجرای حضور در سوریه و بمباران اهداف سپاه، دولت موضوع را تکذیب اما سپس سپاه آن را تایید کرد. نشانه ای از این که دولت ایران از حدود فعالیت های سپاه یا بی اطلاع است یا اینکه سپاه تمایلی به اظهارنظر رسمی دولت درباره اقدامات برون مرزی‌اش ندارد.
نقطه اوج بی خبری دولت از اعمال سپاه تا به آنجا پیش رفت که «حسن روحانی» رییس جمهور ایران از حضور بشار اسد رییس جمهور سوریه در تهران بی اطلاع بود و و زمانی متوجه شد که به گفته رییس دفترش، اسد وارد حیاط نهاد ریاست جمهوری ایران شده بود. «محمدجواد ظریف» وزیر خارجه در این دیدار غایب بود و ملاقات دو رییس جمهور چنان غافلگیرانه بود که تشریفات ریاست جمهوری ایران فرصت نکرده بود پرچم سوریه را در محل ملاقات قرار دهد.
سوریه پیش از این هم محل اختلاف دولت و سپاه بوده است. پس از حمله موشکی سپاه به مواضع اعضای داعش در سوریه که گفته شد به تلافی عملیات تروریستی در تهران انجام شد، وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی ایران گفت «نقاط تجمع سرکردگان داعش توسط وزارت اطلاعات در اختیار یگان موشکی سپاه قرار گرفت».
پس از این اظهارات سپاه، با صدور اطلاعیه‌ای اظهارات وزیر اطلاعات را رد کرد و گفت که شناسایی آن نقاط در سوریه «صرفا توسط عوامل میدانی نیروی قدس سپاه» انجام شده بود.
بی خبری دولت ایران از اقدامات سپاه یا ادعای سپاه در این باره که دولت از اعمال آن بی اطلاع است، موضوعی دامنه دار است. دولت ایران از برخی از اقداماتی که سپاه انجام داده و اثر آن را بر برنامه های دولتی مخرب دانسته، تا مدتی سکوت کرده است که نشانه‌ای از اعتراض تعبیر شده است.
به فاصله کوتاهی پیش از اجرایی شدن توافق هسته ای برجام و رفع تحریم‌های بین المللی علیه ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی چند نظامی آمریکایی را که شناورشان به دلیل نقص فنی وارد آب‌های ایران شده بود، دستگیر کرد. «جان کری» وزیر خارجه وقت آمریکا گفته بود که از دیدن فیلم نحوه بازداشت تحقیرآمیز نظامی های آمریکا «عصبانی» شده بود اما به گفته فیلم را دولت ایران منتشر نکرده بود.
بازداشت تحقیرآمیز نظامیان آمریکا بعدها یکی از انتقادهای «دونالد ترامپ» از ایران در زمان رقابت های انتخابی شد. ترامپ پس از رسیدن به ریاست جمهوری ابتدا از توافق برجام خارج شد و همه تحریم‌ها را به اضافه تحریم‌های جدید، دوباره علیه ایران اعمال کرد و سالگرد آن خروج، سپاه پاسداران را یک «سازمان تروریستی خارجی» خواند و برای اولین بار بخشی از نیروی نظامی رسمی یک کشور را تحریم کرد.
بازداشت فعالان و متخصصان زیست محیطی توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یکی دیگر از تازه‌ترین نمونه هایی است که دولت ایران می گوید مخالف ادامه آن است اما سپاه توجهی به نظر کارشناسی دولت نمی‌کند. کاوس سید امامی، یکی از بازداشت شدگان در این پرونده، در زندان اوین تهران درگذشته است و دولت های متعددی جمهوری اسلامی را به نقض بدیهی ترین حقوق افراد متهم کرده اند.
معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست می گوید بازداشت شدگان را می شناسد و فعالیت آن ها را قانونی می داند و وزیر اطلاعات می گوید سازمان تحت مدیریت اش مرجع تشخیص جاسوسی است و فعالیت این افراد را مصداق جاسوسی نمی‌داند. شورای عالی امنیت ملی که ریاست آن با رییس جمهور است این ارزیابی ها را تایید کرده اما سپاه اعتباری برای اظهارات دولت قائل نیست و این افراد را همچنان در بازداشت نگه داشته است.
سپاه بخشی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران است و نه تنها به دولت پاسخگو نیست بلکه در دو دهه اخیر از سوی آیت الله خامنه ای فرمانده کل قوا، ابزاری برای کنترل دولت و مهار آن بوده است. در دهه اول نظام جمهوری اسلامی، سپاه وزیری در دولت داشت و رابطه این دو نهاد تشکیلاتی‌تر از وضع موجود بود. پس از بازنگری قانون اساسی و یک دهه پس از تثبیت رهبری علی خامنه‌ای، این وضع به کلی تغییر کرد.
رابطه دولت‌های جمهوری اسلامی ایران با سپاه، رابطه‌ای بلاتکلیف است. دولت به عنوان نماینده رسمی نظام جمهوری اسلامی ایران نمی‌تواند مسولیت اقدامات سپاه را نپذیرد اما در عین حال رویکردها و اقدامات گاه پرهزینه سپاه هم مورد تاییدش نیست و اصولا در هیچ تصمیمی از سپاه دخالت و لزوما اطلاع ندارد.
حمله سپاه به کشتی نظامی اتحاد جماهیر شوروی و بی خبری رییس جمهور وقت از عاملان آن نمونه‌ای از سال‌های دوره جنگ و آوردن بشار اسد به تهران مثال تازه این وضعیت بلاتکلیف است. شاید به همین دلیل است که شخص حسن روحانی درباره برخی از وقایع همچون حمله به نفتکش‌ها تا روزها سکوت را بر هر اظهارنظر احتمالا غیردقیقی ترجیح می دهد.
روحانی در کتاب‌اش – امنیت ملی و دیپلماسی هسته ای- از بی خبری دولت به عنوان پدیده‌ای تکراری نوشته و گفته زمان دبیری شورای عالی امنیت ملی، شاهد بوده که در دولت «از برخی بحران ها اطلاعات کاملی نداشتیم و اگر برنامه‌ای در گوشه و کنار طراحی می شد، تشکیلات رسمی کشور از آن مطلع نبود و مسئولین اصلی کشور در آن بحران ها غافلگیر می‌شدند».
او بی‌اطلاعی دولت از بخش‌هایی از آنچه در کشور می گذرد به عنوان «چالش ساختاری» در نظام جمهوری اسلامی ایران یاد کرده است.
در وضعیتی که رییس جمهور از اقداماتی همچون اعمال سپاه بی‌خبر است، و آنچه از آن مطلع است مانند پرونده بازداشتی‌ها مورد تاییدش نیست، چطور می‌توان توقع داشت دیگر کشورها اظهارات دولت ایران درباره سپاه را معتبر و قابل اتکا بدانند.