در پی سرنگون کردن پهپاد آمریکائی توسط ایران و عدم واکنش تلافی‌جویانه از سوی آمریکا، ظاهرا اعتماد به نفس در ایران ، به خصوص در سپاه پاسداران، در باب اینکه آمریکا در موقعیتی نیست که با ایران وارد درگیری نظامی شود به اوج خود رسیده است.
“صبح صادق”، ارگان سپاه پاسداران در سر مقاله خود نوشت: “آقای ترامپ … برای توجیه ترس از جنگ با ایران گفت که من دستور توقف حمله محدود را به دلیل جلوگیری از کشته شدن ۱۵۰ نفر ایرانی دادم! اما دلیل واقعی آن است که آقای ترامپ نگران است و می‌داند که اگر یکی بزند، ده تا می‌خورد. … این محاسبه بود که آقای ترامپ را سر جایش نشاند و تسلیم قدرت الهی ملت ایران کرد”.
– بی بی سی
چرا ایران دست به این کار زد؟
ایران شرایط بحرانی را سپری می‌کند. در حالی که سازوکار اروپائی موسوم به “اینستکس” مشکل فروش نفت کشور را حل نکرده، یک گزارش رویترز حاکی از آن است که صادرات ایران در ماه گذشته میلادی به ۳۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است. این در حالی است که تا آوریل سال گذشته ایران ۲.۵ میلیون بشکه نفت صادر می‌کرد.
کاهش درآمد ایران از نفت می‌تواند به گران شدن دلار و امواج تورم منجر شود. عبدالناصر همتی رئیس بانک مرکزی ایران با بیان اینکه نرخ ارز آثار مستقیم بر زندگی مردم دارد می‌گوید: “این مهمترین دغدغه دولت است … وقتی قیمت دلار بالا برود همه چیز گران می‌شود”.
برای درک بحرانی بودن شرایط اقتصاد ایران با نگاهی به آمار منتشر شده توسط مرکز آمار ایران که در آخر خرداد ماه منتشر شد می‌توان دریافت که هزینه خانوارهای ایرانی نسبت به خرداد گذشته ۵۰ درصد افزایش یافته که در این میان، تورم در حساس‌ترین بخش، یعنی مواد خوراکی بیش از ۷۴ درصد گزارش شده است.
ایران تحت هر محاسبه‌ای دست به این کار زده باشد نمی‌توان انکار کرد که به هر حال خطر یک اقدام تلافی‌جویانه از سوی آمریکا و سپس بالا گرفتن درگیری وجود داشته است. به عبارت دیگر هیچکس نمی‌توانسته به طور قاطع بگوید سرانجام این اقدام به کجا می‌کشد. لذا چنین اقدامی صرفا به منظور باصطاح قدرت‌نمائی، ریسک بزرگی را در خود داشته و لذا نمی‌تواند انگیزه اصلی برای ساقط کردن پهپاد آمریکائی باشد.
از تهران گزارش شده که سرتیپ غلامرضا جلالی، رئیس پدافند غیرعامل گفته است که “پس از سرنگونی پهپاد متجاوز، دشمن از طریق واسطه‌های دیپلماتیک اعلام می‌کند که من برای حفظ آبروی خود می‌خواهم عملیاتی محدود و در منطقه‌ای کم ارزش انجام دهم، اما ایران نپذیرفت”.
آمریکا هنوز به این خبر واکنش نشان نداده است.
اما یک ژنرال آمریکائی در مصاحبه با فاکس نیوز روایت دیگری را بیان می‌کند. وی می‌گوید که اطلاعات رسیده به سیستم اطلاعاتی آمریکا حکایت از آن داشته که رهبری ایران در جریان این حمله قرار نگرفته بوده و از وقوع حادثه خشمگین شده است. ترامپ هم به موضوع عدم اطلاع رهبران ایران از این قضیه اشاره کرد. فراموش نباید کرد که آیت‌الله علی خامنه‌ای بارها با قاطعیت گفته است که جنگی رخ نخواهد داد.
موضوع “احتراز جدی” از ورود به جنگ توسط آقای خامنه‌ای مسبوق به سابقه است. در جریان بحران بین ایران و حکومت طالبان در سال ۱۳۷۷ که چندین دیپلمات ایرانی در کنسولگری ایران در مزار شریف به قتل رسیدند، در حالی که صدهزار نفر از نیرو‌های ایران در مرز با افغانستان تجمع کرده بودند آقای خامنه‌ای با ورود به جنگ مخالفت کرد. وی در همان ایام به جمع دانشجویان گفته بود: “نگران نباشید! من نخواهم گذاشت جنگی صورت بگیرد”.
فرضیه دیگری که می‌تواند ساقط کردن پهپاد آمریکائی را توجیه کند این است که حکومت ایران امید خود را برای رهائی از وضعیت موجود از دست داده و در صدد است با ایجاد بحران به یکی از دو نتیجه زیر دست پیدا کند: یا اروپا، چین و روسیه را مجبور کند که آمریکا را وادار به عقب‌نشینی کنند، و یا خود این گروه وسیله‌ای فراهم کنند که ایران از این بن بست خارج شود.
درست است که این اقدام با خطر درگیری همراه بوده اما به هر حال ادامه روند فعلی، به خصوص عدم امکان فروش نفت خطری است جدی که می‌تواند به بی‌ثباتی نظام منجر شود. ایران مجبور است به هر نحو که شده وضعیت موجود را تغییر دهد. افزایش فعالیت‌های هسته‌ای، ورای توافق برجام نیز در چارچوب همین فرضیه قابل توضیح است. آقای شمخانی دبیر شورای امنیت ملی طی مقاله‌ای نوشت: “کاهش تعهدات ایران در برجام با انهدام پهپاد آمریکا فرقی ندارد”.
چرا آمریکا دست به واکنش نزد؟
یکی از مهمترین رئوس برنامه‌های آقای ترامپ از زمان مبارزات انتخاباتی‌اش، که تقریبا در ۶ دهه اخیر اعلام آن از سوی یک کاندیدای ریاست جمهوری بی‌سابقه بوده است، این بوده که آمریکا باید به “جنگ‌های بی‌پایان” خاتمه دهد. دوم اینکه، بازارهای بورس در آمریکا در شرایط بسیار خوبی به سر می‌برند. این موضوع برای ترامپ که به تازه‌گی مبارزات انتخاباتی‌اش را برای انتخابات سال ۲۰۲۰ آغاز کرده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
یک درگیری نظامی در منطقه خلیج فارس می‌تواند به یک سلسله حملات به تانکرهای نفت‌کش و احتمالا زیرساخت‌های نفتی کشور‌های منطقه توسط ایران منجر شده و به یک شوک نفتی منتهی شود. چنین وضعیتی می‌تواند به افت بازارهای سرمایه در آمریکا که از هرج و مرج بیزارند انجامیده و بالقوه شانس انتخاب مجدد ترامپ را به مخاطره بیندازد.
چه خواهد شد؟
به نظر می‌رسد ایران و آمریکا بطور جدی خواهان اجتناب از ورود به یک جنگ تمام عیار با یکدیگرند. معنای این امر، همانطور که بسیاری از کارشناسان معتقدند، این نیست که وقوع یک درگیری نظامی بر اثر یک حادثه و یا اشتباه محاسبه بکلی منتفی باشد.
ایران برای رویاروئی با تخلف آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها توسط آن کشور تاکتیک تخلف متقابل و بحران‌سازی را برای رهائی از وضعیت موجود پیشه کرده است. اما امکان اینکه وضعیت برای ایران دشوارتر هم بشود وجود دارد.
ایران کاهش تعهدات خود را مستند به بند ۲۶ و ۳۶ توافق هسته‌ای می‌داند. بر اساس این دو بند، جمهوری اسلامی به دلیل عدم اجرای تعهدات طرف مقابل می‌تواند تعهدات خود را کاهش دهد و این به معنای نقض برجام نیست. اما همین امر می‌تواند در روندی در نهایت کار را به شورای امنیت و بازگشت همه تحریم‌های جهانی بکشاند.
در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که پس از امضاء برجام به تصویب رسید “بازگشت فوری” تحریم‌ها پیش‌بینی شده است. نکته قابل توجه اینجاست که این بخش طوری طراحی شده که عملا تنها ایران در صورت تخلف از برجام مشمول مجازات خواهد شد، طبق قطعنامه، چنانچه یکی از طرف‌های امضاکننده برجام، شورای امنیت را از عدم اجرای چشم‌گیر تعهدات یک امضاءکننده دیگر مطلع سازد، موضوع در شورای امنیت مطرح می‌گردد. اگر بعد از ۳۰ روز قطعنامه جدیدی برای ادامه تعلیق قطعنامه‌های تحریمی (بین سال های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰)، به نفع ایران صادر نشود (که با وجود وتوی احتمالی آمریکا چنین قطعنامه جدیدی صادر نخواهد شد) تحریم‌ها “بطور خودکار” باز خواهند گشت.
به عبارت ساده‌تر اگر اروپا و روسیه و چین نتوانند برای فروش نفت ایران چاره‌ای بیندیشند و ایران به تاکتیک فعلی خود ادامه دهد، دور نخواهد بود که تحریم‌های جهانی بازگردد.
در آن صورت آیا ایران برای به مخاطره انداختن موقعیت ترامپ رویه بحران‌سازی خود را تشدید نخواهد کرد؟ و اگر چنین شود آمریکا نیز در یک بن بست قرار نمی‌گیرد به نحوی که نه می‌خواهد با ایران وارد جنگ شود و نه عقب نشینی از تحریم‌ها به سادگی میسر است چرا که لطمه سیاسی جدی برای ترامپ در پی خواهد داشت؟ در هر حال به نظر می‌رسد اوضاع به سمت پیچیده‌تر شدن پیش می‌رود.