جمهوری اسلامی ایران برای حل و فصل مشکلات خارجی‌اش، در چهل سال گذشته به یک دکترین رسیده است. در دو دهه اول عمر نظام آزادی گروگان‌های خارجی در لبنان و در دو دهه اخیر بازداشت دوتابعیتی‌ها اساس این دکترین بوده است. گزارش زیر شرح گروگانگیری‌های ایران را از ابتدای تاسیس جمهوری اسلامی تا کنون است.
***
«به اخبار بخش فارسی صدای آمریکا گوش می‌دادم خبر داد که دومین گروگان آمریکایی [در لبنان] امشب آزاد شد. اظهاراتی شده که نشان می دهد دولت آمریکا می خواهد تا پایان آزادی همه گروگانهایش امتیازی به ایران ندهد. اگر چنین باشد لبنانی‌ها آزادی گروگان‌ها را متوقف می کنند و آمریکا پشیمان می شود». (اکبر هاشمی رفسنجانی، خاطرات سال ۱۳۶۹)
«با نظر مقام معظم رهبری و تصمیم شورای عالی امنیت ملی از سوی وزارت اطلاعات درباره مبادله زندانیان ایرانی و آمریکایی با ایالات متحده مذاکره شده و امتیازاتی برای کشور از جمله بازگردانی ۴۰۰ میلیون دلار، گرفتیم. این ۴۰۰ میلیون دلار را به همراه ۱میلیارد و ۳۱۰میلیون دلار سود آن را برای کشور مسترد کردیم و امیدواریم که دولت و دیپلماسی دولت موفق شود این پول را نیز از چنگ آنها خارج کند». (محمود علوی وزیر اطلاعات ایران، شهریور ۱۳۹۵)
***
رقم بازداشت افراد دوتابعیتی در ایران و ایجاد «حساسیت مصنوعی» بر این افراد با هدف حل و فصل مسائل متعدد دوجانبه جمهوری اسلامی ایران با دیگر کشورها، به اوج خود در این سال ها رسیده و عملا آن را به دکترین حل مشکلات دوجانبه جمهوری اسلامی ایران با گروگانگیری از افراد دوتابعیتی بدل کرده است.
«بازداشت خودسرانه» افراد و نوعی گروگانگیری در پوشش پرونده سازی موضوعی نیست که مقام های حکومتی آن را کتمان کنند. به گزارش روزنامه گاردین«محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه گفته حاضر بوده که در ازای پرداخت بدهی ۴۰۰ میلیون پوندی بریتانیا به ایران، در دادگاه برای آزادی «نازنین زاغری راتکلیف» استدلال کند اما وزیر خارجه جدید بریتانیا این کار را «باج گیری» خواند و جلوی آن را گرفت.
اخیرا یک روزنامه فرانسوی گزارش داده که بازداشت «فریبا عادلخواه» شهروند ایرانی-فرانسوی در تهران از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، با هدف معاوضه او با «جلال روح الله‌نژاد» انجام شده است. این فرد به درخواست آمریکا در خاک فرانسه به اتهام دور زدن تحریم های ایران بازداشت شده و ایالات متحده خواستار در اختیار گرفتن اوست. در صورت انجام این درخواست، ممکن است جلال روح‌الله‌نژادبه ده‌ها سال زندان محکوم شود.
نقطه اوج موفقیت جمهوری اسلامی ایران در دکترین حل مشکلات دوجانبه با این روش، همزمان با اجرایی شدن توافق هسته ای برجام بود.
در این روز، در ازای دادن طلب جمهوری اسلامی ایران از آمریکا بابت پیش پرداخت خریدهای نظامی شاه بود که پس از انقلاب تحویل داده نشده بود، شماری از ایرانی-آمریکایی های بازداشتی در جمهوری اسلامی ایران آزاد شدند و به آمریکا برگشتند.
این پول به صورت نقد در یک هواپیمای اختصاصی به ایران فرستاده شده و در برابر زندانیان در یک پرواز دیگر، از ایران خارج شدند. «محمود علوی» وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی ایران در کابینه «حسن روحانی» این اقدام را «گرفتن امتیازاتی برای کشور با نظر آیت الله علی خامنه ای» خواند.
«دونالد ترامپ» که هنوز رییس جمهور نشده و سرگرم مبارزات انتخاباتی بود این کار را «باج‌دهی دولت باراک اوباما به گروگانگیری جمهوری اسلامی ایران» خواند اما سخنگوی وزارت خارجه آمریکا تایید کرد که «پرداخت پول مشروط به آزادی زندانیان آمریکایی از ایران بود».
نمونه های متعدد از چنین اقداماتی در کارنامه چهل ساله جمهوری اسلامی وجود دارد اما این روش در دو دهه اول عمر نظام تفاوتی هایی با اکنون داشت. در دو دهه اول، نظام بیش از آنکه از بازداشت افراد دوتابعیتی برای حل و فصل مسائل دوجانبه خود با کشورهای غربی استفاده کند، از طریق اتباع گروگان گرفته شده‌شان در لبنان و آزادی آنها از طریق اعمال نفوذ بر حزب الله لبنان فعالیت می کرد.
به روایت «اکبر هاشمی رفسنجانی»، «ژاک شیراک»، نخست وزیر وقت فرانسه به مقام‌های جمهوری اسلامی درباره آزادی «انیس نقاش» ضارب «شاپور بختیار» آخرین نخست وزیر پیش از انقلاب که سرانجام در فرانسه به قتل رسیده، وعده داده بود.
او در خاطرات سال ۱۳۶۷ خود نوشته است که وزیر خارجه فرانسه در سفر به ایران درباره این وعده آقای شیراک از او پرسیده بود و گمان می کرده که می خواهند از این موضوع در رقابت های سیاسی داخلی در فرانسه علیه نخست وزیر استفاده کنند.
هاشمی رفسنجانی در خاطراتش نوشته است که «گفتم اگر انیس آزاد نشود، ممکن است لبنانی‌ها انتقام بگیرند، آنها تهدید کرده اند» و سپس ادامه می دهد که به وزیر خارجه فرانسه گفته «در مورد گروگان‌های آمریکایی گفتم اگر آمریکا اموال ما را آزاد کند برای آزادی گروگانهایش در حد مقدور کمک می کنیم». انیس نقاش البته آزاد شد و به جای لبنان کشوری که تبعه آن بود، مقیم ایران شد.
یک سال پیش از این به روایت خاطرات هاشمی رفسنجانی ایران توانسته بود تا فرانسه را با میانجیگری الجزایر به این پیشنهاد برساند تا با آزادی گروگان‌های فرانسوی در لبنان، «فرانسه ۳۵۰ میلیون دلار از بدهی هایش به ایران را بپردازد و ضد انقلاب را از فرانسه اخراج کند». به نوشته او این پیشنهاد پس از مشورت با «میرحسین موسوی» نخست وزیر، «احمد خمینی» پسر و نماینده آیت الله خمینی و «علی خامنه ای» رییس جمهور وقت پذیرفته شد.
ایران با استفاده از موضوع گروگان‌های آمریکایی در لبنان برای حل و فصل همزمان چند موضوع با ایالات متحده هم در تلاش بود. اکبر هاشمی رفسنجانی در یکی از یادداشت های روزانه خود در سال ۱۳۶۷ نوشته است «آقای ری شهری وزیر اطلاعات آمد از مذاکره یکی از مامورانش با آمریکایی‌ها گزارش داد که حاضر شده‌اند، در مقابل آزادی گروگان‌های آمریکایی در لبنان اموال مسدود شده ما را آزاد کنند و در قطعنامه ۵۹۸ از نظرات ما حمایت کنند و به کارخانه‌های آمریکا اجازه فروش نیازهای تسلیحاتی ما را از طریق کشور واسطه بدهند. قرار شد موضوع در جلسه سران قوا مطرح شود».
سه سال پیش از این، ایران تجربه موفقی کسب کرده و توانسته بود با وعده کمک به آزادی گروگان‌های آمریکایی در لبنان، یک محموله موشک تاو از طرف ایالات متحده دریافت کند که در نبرد نظامی با عراق حیاتی بود.
هاشمی رفسنجانی در خاطرات روز هشتم اسفند ۱۳۶۴ نوشته: «گفتم موشک ها را به سپاه تحویل بدهند. با توجه به تاثیری که این موشک‌ها در جنگ زمینی با عراق دارد بعضی فکر می‌کنند که آمریکا مخالف شکست صدام نیست یا فکر دیگری دارند. احتمالا دارند باج می دهند برای صاف کردن زمینه روابط بعد از پیروزی در عراق و جلوگیری از گرایش ما به طرف روابط با مسکو».
در سال ۱۳۶۹ همکاری ایران با آمریکا برای آزادی گروگان‌های آمریکایی در لبنان به اوج خود رسید. اکبر هاشمی رفسنجانی که حالا رییس جمهور ایران بود در خاطرات خود از ششم اردیبهشت این سال نوشته است که سفیر سوییس در تهران که حافظ منافع آمریکاست از «جورج بوش» رییس جمهور آمریکا پیام خصوصی آورده و از کمک ایران در آزادی «رابرت پل هیل» گروگان آمریکایی تشکر کرده و گفته «حافظ اسد» رییس جمهور سوریه به او گفته ایران در این امر کمک موثری کرده است.
در خاطرات هاشمی رفسنجانی نوشته‌هایی وجود دارد که نشان دهنده نقش ایران در این گروگانگیری هاست. در یکی از این نوشته ها که مربوط به بیست و هشتم اردیبهشت ۱۳۷۱ است، رییس جمهور وقت ایران نقل کرده است که «ادوارد سائوما» مدیرکل لبنانی تبار سازمان خواروبار ملل متحد (فائو) که برای اجلاس وزیران فائو به تهران آمده بود، از او درخواست ملاقات خصوصی می‌کند و در این ملاقات از هاشمی رفسنجانی برای آزادی دو گروگان آلمانی در لبنان کمک می‌خواهد.
رییس جمهور وقت ایران نوشته مدیرکل لبنانی فائو به او گفته بود که گروگانگیری یکی از دلایل سقوط دولت لبنان شده است.
با آزادی تمامی آمریکایی‌ها در لبنان، دیگر گزارشی از گروگانگیری عمده در این کشور و دخالت ایران برای آزادی منتشر نشد. جمعی از این افراد اکنون با طرح شکایت‌هایی در دادگاه های آمریکا، جمهوری اسلامی ایران را به طور قضایی محکوم و حکم به مصادره اموال این کشور به عنوان غرامت گرفته‌اند که رقم آن به ده ها میلیارد دلار می‌رسد.
از اواسط دهه ۱۳۷۰ خورشیدی استفاده از این روش کنار گذاشته شد یا امکان ادامه آن دیگر وجود نداشت اما آرام آرام دستگیری ایرانی‌های دو تابعیتی که با روی کار آمدن «محمد خاتمی» رفت و آمدشان را به ایران بیشتر کرده بودند، جایگزین دکترین حل مشکلات دوجانبه ایران با کمک به پایان گروگانگیری شد.
ایران احتمالا جز معدود کشورهایی در جهان است که برای حل مسائل خارجی اش، اتباع و شهروندان خود را با پرونده‌سازی بازداشت می‌کند و با پایمال کردن عمر و حقوق بنیادین آنها در پی حل مسائل خارجی خود است و برای این کار تئوری دارد.
ایران‌وایر: فرامرز داور