علیرغم خروج آمریکا از برجام، این کشور مکانیسم ماشه را فعال و اعلام کرده تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران از ۲۰ سپتامبر دوباره برقرار خواهند شد. دو کارشناس نظرات موافق و مخالفشان را در این مورد به دویچه‌وله گفته‌اند.
مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده امریکا روز پنج‌شنبه ششم شهریور (۲۷ اوت) در یک پیام توئیتری ابراز اطمینان کرد که تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی ایران که مطابق توافق هسته‌ای لغو یا تعلیق شده‌اند از نیمه شب ۲۰ سپتامبر (۳۰ شهریور) دوباره اعمال خواهند شد.
پمپئو در پیام دوم خود نوشت اگر یکی از اعضای شورای امنیت قطعنامه‌ای برای تمدید معافیت‌های ایران ارائه کند آمریکا آن را وتو خواهد کرد و اگر قطعنامه‌ای ارائه نشود در پایان مهلت ۳۰ روزه تحریم‌ها بازمی‌گردند.
استناد آمریکا به بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است. بر اساس این بندها هریک از طرف‌های شرکت‌کننده در برجام حق دارند در صورت عدم اجرای تعهدات از سوی طرف مقابل به شورای امنیت گزارشی ارائه کند و این شورا ظرف ۳۰ روز باید درباره این گزارش و اخطاریه قطعنامه صادر کند.
اگر در عرض ده روز از صدور این اخطاریه و گزارشی که در بالا به آن اشاره شد، هیچ‌کدام از اعضای شورای امنیت پیش‌نویس چنین قطعنامه‌ای را برای رای‌گیری ارائه نکرد، در آن صورت رئیس شورای امنیت پیش‌نویس قطعنامه‌ای را ارائه می‌کند و آن را در مدت ۳۰ روز پس از اخطاریه به رای می‌گذارد.
اگر شورای امنیت چنین قطعنامه‌ای را تصویب نکرد، از نیمه شب سی امین روز پس از ارائه اخطاریه به شورای امنیت به وقت گرینویچ، همه قطعنامه‌های قبلی که منقضی شده بودند دوباره اجرایی می‌شوند.
در ابتدای این بندها به “شرکت‌کنندگان در طرح جامع اقدام مشترک (برجام)” اشاره شده و این حق برای آنها محفوظ دانسته شده است در حالی که آمریکا از این طرح بیرون رفته و مخالفان نظر ایالات متحده معتقدند این کشور دیگر نمی‌تواند به این سند استناد کند.
پس از درخواست آمریکا به شورای امنیت برای فعال کردن مکانیسم ماشه، سه کشور آلمان، بریتانیا و فرانسه بیانیه‌ای را صادر کردند که بسیار روشن بود. در متن این بیانیه که در سایت فارسی سفارت آلمان در تهران منتشر شده، آمده است: «فرانسه، آلمان و بریتانیا (که سه کشور اروپایی یا E3 نیز نامیده می شوند) متذکر می شوند که آمریکا به دنبال خروج این کشور از برجام در تاریخ ۸ مه ۲۰۱۸ (۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۸) دیگر عضوی از برجام نیست. موضع ما در مورد موثر بودن اعلان آمریکا در رابطه با قطعنامه ۲۲۳۱ به اطلاع ریاست شورای امنیت و نیز اعضای شورا رسیده است. بنابراین، ما نمی توانیم از این اقدام (آمریکا) که در تضاد با تلاش‌های کنونی‌مان برای حفظ برجام است حمایت نماییم. »
رییس دوره‌ای شورای امنیت نیز همین نظر را دارد. او در یک کنفرانس ویدیویی دو روز پس از بیانیه سه کشور اروپایی اعلام کرد با توجه به عدم وجود توافق در بین اعضای شورای امنیت، نمی‌تواند با خواست آمریکا در زمینه تجدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران موافقت کند.
۱۳ کشور عضو شورای امنیت سازمان ملل پیش از آن با ارسال نامه‌ای خطاب به رئیس ادواری این شورا اعلام کرده بودند که با توجه به خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران، این کشور در موقعیتی نیست که به راهکارهای پیش‌بینی‌شده در این توافق رجوع کند.
“استفاده آمریکا از ابزار ایذایی مانند دو سال گذشته”
سعید محمودی استاد حقوق بین‌الملل در استکهلم سوئد بیانیه سه کشور اروپایی را از نظر حقوقی “بی‌نظیر” دانسته و به دویچه‌وله می‌گوید: «تاحالا امکان نداشته که این سه کشور اینجور در برابر امریکا جبهه واحد بگیرند.»
او همچنین به “جواب محکم نه” از سوی شورای امنیت اشاره می‌کند و همه اینها را به این معنا می‌داند که “هیچ نوع قطعنامه‌ای در این زمینه از سوی شورای امنیت صادر نخواهد شد”.
از نظر سعید محمودی: «آنچه که پمپئو می‌گوید این است که با وجود این که می‌دانیم هیچ قطعنامه‌ای صادر نمی‌شود و مکانیسم ماشه مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ به جریان نخواهد افتاد از دیدگاه امریکا ما از ۲۰ سپتامبر عملا مکانیسم ماشه را اجرایی می‌کنیم.»
سعید محمودی می‌گوید آمریکا از دید خودش می‌تواند با استفاده از همان مکانیسم و ابزاری که در دوسال گذشته از آن استفاده کرده، تحریم‌ها را دوباره جاری کند.
او می‌گوید: «عملا مفهومش این است که مثلا اگر ایران بخواهد به کشوری اسلحه بفروشد یا از آن اسلحه بخرد آمریکا خودش را محق می‌داند که جلوی فروش اسلحه به ایران را بگیرد و کشوری را که به ایران اسلحه می‌فروشد یا می‌خرد مورد تحریم و تنبیه قرار دهد و در حقیقت عملیات ایذایی که در دو سال گذشته به طور جدی علیه ایران صورت گرفته ادامه داشته باشد. صرف نظر از اینکه از نظر حقوقی این عملیات هیچ پایه‌ای ندارد، همینطور که خیلی از عملیات امریکا در دو سال گذشته پایه‌ای نداشته، خلاف حقوق بین الملل بوده و از سوی حقوقدانان و بسیاری از کشورها محکوم شده اما امریکا به هر حال کار خودش را کرده و تعبیر و تفسیری که از امکانات وقدرت خودش داشته باعث شده اراده سیاسی را که برای تحریم و در انزوا گذاشتن ایران داشته اجرایی کند.»
تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران اما محدود به تحریم تسلیحاتی نبوده و بسیاری از زمینه‌ها را در بر می‌گیرند. مثلا آمریکا می‌تواند با فشار بر سایر کشورها جلوی بیمه شدن کشتی‌های ایران را بگیرد یا از کشورهای دیگر بخواهد هواپیماها و کشتی‌های ایران را متوقف و بازرسی کنند.
با این حال سعید محمودی می‌گوید: «حدس من این است که اگر ترامپ مجددا انتخاب شود امریکا سعی خودش را خواهد کرد، ایجاد مزاحمت‌های متعدد خواهد کرد اما به راحتی دوسال گذشته نخواهد بود چون چیزی که من می‌بینم میزان مقاومت و همبستگی کشورها در مقابل امریکا و عملکرد غیرقانونیش نسبت به دو سال پیش خیلی بیشتر شده است.»
“تا نوامبر تکلیف همه روشن خواهد شد”
رضا تقی‌زاده تحلیلگر سیاسی مقیم گلاسکو اما نظر دیگری دارد. او به دویچه‌وله می‌گوید کسانی که معتقدند آمریکا نمی‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند، کسانی هستند که طرفدار برجامند، خواه طرفداران جمهوری اسلامی باشند خواه جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و یا خود اتحادیه.
از نظر این فعال سیاسی، بسیار روشن است که آمریکا علیرغم خروج از برجام و به عنوان عضو ثابت شورای امنیت و بر اساس بندهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ این حق را دارد که مکانیسم ماشه را فعال کند.
این در حالی است که بسیاری از کارشناسان می‌گویند با خروج امریکا از برجام، او دیگر عضو این توافق نیست و چنین حقی هم ندارد. به عنوان مثال سعید محمودی به دویچه‌وله گفت که قطعنامه ۲۲۳۱ یک قطعنامه مجزا نیست بلکه در ارتباط با برجام است و با برجام معنا پیدا می‌کند بنابراین طرفی که از برجام بیرون رفته نمی‌تواند به قطعنامه ۲۲۳۱ استناد کند.
پاسخ تقی‌زاده اما چنین است: «این استدلال وارونه است، ۹۰ بیشتر از ۱۰۰ نیست. در حقیقت برجام یک توافق بین دولتهاست که حتی امضا هم ندارد و به صورت مستقل فاقد کمترین ارزش حقوقی در نظام بین‌المللی است در حالی که شورای امنیت یک ساختار شناخته شده بین المللی است و برجام تنها زمانی ارزش حقوقی پیدا کرد که قطعنامه ۲۲۳۱ در شورای امنیت تصویب و امضا شد و با تصویب این قطعنامه بود که قطعنامه‌های دیگر شورای امنیت لغو شدند. آیا برجام به تنهایی می‌توانست قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران را لغو کند؟ آیا کشورهای پنج به علاوه یک از چنین قدرتی برخوردار بودند و آیا بدون قطعنامه ۲۲۳۱ اصلا برجام ارزش حقوقی پیدا می‌کرد؟»
به نظر تقی‌زاده هر کشوری می‌تواند از توافق “بدون امضای” برجام خارج شود ولی اگر این کشور عضو ثابت شورای امنیت باشد حق کنترل تسلیحاتی ایران را دارد.
رضا تقی‌زاده می‌گوید آن چیزی که جمهوری اسلامی نمی‌خواهد به آن اشاره کند این است که: «برای دادن اسلحه به جمهوری اسلامی حتما موافقت هر پنج عضو شورای امنیت لازم است ولی برای ممانعت از آن یعنی ادامه تحریم‌ها حتی یک عضو شورای امنیت هم قادر به انجام این کار هست.»
اما موضوع تنها بر سر تحریم تسلیحاتی نیست و با فعال شدن مکانیسم ماشه تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران مجددا فعال خواهند شد و این قطعا چیزی نیست که اروپا خواهان آن باشد.
تقی‌زاده اما در این باره می‌گوید: «اولا هنوز نمی‌دانیم تا آن روز واکنش اروپایی‌ها به این قضیه چه خواهد بود. آنها به دنبال راه حلی هستند که بتوانند جمهوری اسلامی را از کارهای خطرناک از جمله خروج از برجام و یا قطع همکاری با آژانس یا معلق کردن پروتکل الحاقی وابدارند ولی اگر موفق نشوند، اروپا همکار نظامی و امنیتی امریکا در پیمان ناتوست و ناگزیر است راه خودش را در پیش بگیرد.»
به نظر تقی‌زاده ماه نوامبر تکلیف همه روشن خواهد شد چرا که “با دولت بعدی امریکا، یا ترامپ یا بایدن باید وارد مذاکرات در مورد توافقی بشوند که دیگر وجود خارجی ندارد”.
دویچه وله: