با وجود گذشت چهل سال از شروع جنگ خونین ایران و عراق، هنوز هم برخی از جنبه‌های مهم این جنگ، تحت‌الشعاع تبلیغات رسمی، برای شهروندان هر دو کشور ناگفته و ناشناخته مانده است. در جریان این جنگ، کشورهای مختلف بنا بر روابطی که با دولت‌های عراق و ایران داشتند، کمک‌های نظامی و تسلیحاتی متعددی به هر دو طرف درگیری ارائه کردند.
در ایران، مقام‌های جمهوری اسلامی به طور پیوسته ایالات متحده را یکی از عاملان شروع جنگ و زمینه‌ساز حمله «صدام حسین» معرفی کرده‌اند و آن را «شیطان بزرگ» و «جنگ‌افروز» خوانده‌اند. آیا آمریکا عراق را به حمله به ایران تحریک کرد و سپس حکومت عراق را در برابر ایران تجهیز و تسلیح کرد؟ اتحاد جماهیر شوروی که امروز روسیه وارث اصلی آن است، چه نقشی در این جنگ داشت و کمک‌های نظامی خود را بیشتر به کدام کشور رساند؟
***
بر خلاف تبلیغات وسیع جمهوری اسلامی ایران، در طولانی‌ترین جنگ قرن بیستم، ارزش مالی کمک‌های ایالات متحده به ایران بیش از کمک‌های مشابه به عراق بود و در برابر، اتحادیه جماهیر شوروی نیمی از هزینه‌های جنگ را برای عراق تامین کرده بود.
بر اساس اسناد منتشر شده، آمریکا حدود یک سال پیش از حمله شهریور ۱۳۵۹ عراق به ایران، بر اساس تغییر آرایش ارتش عراق، دولت «مهدی بازرگان»، نخست‌وزیر دولت موقت ایران، را از این حمله احتمالی مطلع کرده و حتی نقشه تحرک و تغییرات نظامی عراق را در اختیار مقام‌های ایرانی قرار داده بود.
«ابراهیم یزدی»، وزیر خارجه دولت موقت ایران، ارائه این گزارش‌ها را تایید کرده بود. یزدی گفته بود «مقامات ایران از طریق سفیر وقت خود در عراق و همچنین به واسطه اطلاعاتی که بعضی افسران ارتش عراق به سفیر وقت ایران در کویت داده بودند، از تحرکات نظامی عراق آگاه بودند و حتی از یکی دو ماه قبل از حمله عراق، تاریخ این حمله را می‌دانستند.»
تلاش آمریکا برای مطلع کردن جمهوری اسلامی از احتمال حمله عراق می‌تواند مستند قابل بحثی درباره تمایل ایالات متحده برای جلوگیری از یک درگیری وسیع و طولانی میان دو کشور باشد. اما از نکته‌های کمتر گفته‌شده این است که کمک‌های نظامی آمریکا به عراق در طول جنگ هشت ساله، بسیار کمتر از کمک‌های نظامی مستقیم و غیرمستقیمی است که به جمهوری اسلامی داده بود.
بر اساس اسناد ارائه‌شده در کتاب «جنگ ایران و عراق»، نوشته «پیر رازوکس»، که توسط «انتشارات دانشگاه هاروارد» منتشر شده است، مجموع کمک‌های نظامی خارجی در دوره جنگ هشت‌ساله به عراق ارزشی در حدود ۸۰ میلیارد دلار و مجموع کمک‌های نظامی خارجی به جمهوری اسلامی در حدود ۲۴ میلیارد دلار بوده است.
منظور از کمک نظامی معادل ارزش دلاری کلیه کمک‌ها و مساعدت‌های نظامی اعم از، تدارکاتی و مستشاری، آموزشی و خدماتی، فروش مستقیم و غیرمستقیم سلاح و تجهیزات نظامی و خدمات مرتبط با آن، از جمله تعمیرات و قطعات یدکی آن، کالاهای غیرنظامی که به نوعی در جنگ و در پشتیبانی از نظامیان از آن‌ها استفاده می‌شود (مثل امکانات درمانی و بیمارستانی)، کمک‌های نقدی و اعتباری و هر گونه تسهیلات مشابه دیگر مثل وام برای خریدهای مورد نیاز نظامیان است که در جریان جنگ به دولت پذیرنده ارائه می‌شود.
کشورهایی که به دو طرف کمک کردند
اتحاد جماهیر شوروی در راس کشورهای کمک‌کننده به عراق در جنگ با ایران بوده است. ارزش مجموع کمک‌های نظامی شوروی به عراق دست کم ۳۰ میلیارد دلار بوده است که در برخی از منابع تا ۴۰ میلیارد هم تخمین زده شده است. این رقم نشان می‌دهد نیمی از همه کمک‌های خارجی که صدام برای جنگیدن با ایران دریافت کرده، از سوی شوروی تامین شده است.
پس از شوروی، فرانسه با ۱۷ میلیارد دلار، چین ۶ میلیارد، ایتالیا نزدیک به ۴ میلیارد، مصر ۳ میلیارد، برزیل ۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار و یوگسلاوی ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار، در ردیف‌های بعدی کمک نظامی به عراق هستند.
کشورهایی که کمتر از یک‌میلیارد دلار به صدام در زمان جنگ با ایران کمک کردند عبارتند از رومانی، لهستان، چکسلواکی، اتریش، مجارستان، آفریقای جنوبی، آلمان غربی، اسپانیا، سوییس و سوئد. بر اساس کتاب جنگ ایران و عراق، نوشته رازوکس، کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، از جمله عربستان سعودی، کویت، امارات، بحرین، قطر و عمان کمک‌های بسیار ناچیزی به صدام کردند که رقم آن‌ها کمتر از ۵۰ میلیون دلار بوده است.
در تبلیغات رسمی جمهوری اسلامی، کشورهای حوزه خلیج فارس، خصوصا عربستان سعودی یکی از تامین‌کنندگان مالی عراق در جنگ با ایران معرفی می‌شوند. این در حالی‌ست که اسناد به‌دست‌آمده از آرشیو اسناد ملی عراق پس از سقوط صدام حسین در تطبیق با اسناد وزارت دفاع آمریکا نشان می‌دهند، کمک‌های مالی کشورهای خلیج فارس به صدام در حدی است که در مقایسه با کمک عظیم شوروی، می‌توان از آن‌ها صرف نظر کرد.
اما در ۲۴ میلیارد کمک خارجی به ایران در زمان جنگ چه کشورهایی نقش اصلی را داشته‌اند؟ چین و کره شمالی با کمک مالی هر یک به ارزش تخمینی ۳ میلیارد دلار (در مجموع ۶ میلیارد) در بالای فهرست کمک‌کنندگان به جمهوری اسلامی قرار داشته‌اند. لیبی با ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار، شوروی ۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار، کره جنوبی ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیارد دلار، دیگر کمک‌کنندگان اصلی به ایران بوده‌اند.
بلغارستان، سوریه، پرتغال، اسپانیا، بریتانیا، سوند، ایتالیا، فرانسه، اتریش، برزیل، سوییس، یونان، آفریقای جنوبی و اتیوپی، در ردیف کشورهایی هستند که کمتر از یک میلیارد در طول جنگ هشت ساله به ایران کمک کرده‌اند. سوریه مهم‌ترین هم‌پیمان جمهوری اسلامی در این جنگ معادل ۸۰۰ میلیون دلار کمک کرد که کمتر از کمک کره جنوبی محسوب می‌شود که رابطه نزدیکی هم با جمهوری اسلامی ندارد.
ارزش مالی کمک‌های ایالات متحده به ایران در این جنگ هشت‌ساله معادل ۶۵۰ میلیون دلار بوده است. در مقابل کمک آمریکا به عراق ۲۵۰ میلیون دلار بوده است؛ یعنی ارزش مساعدت‌های نظامی آمریکا به ایران، تقریبا سه برابر ارزش کمک به عراق بوده است. بر خلاف آن‌چه تبلیغات رسمی جمهوری اسلامی می‌گوید ارزش کمک‌های نظامی ایالات متحده به ایران بیش از عراق بوده است و اتحاد جماهیر شوروی که جمهوری اسلامی وارث آن؛ یعنی روسیه را، «متحد استراتژیک» خود می‌داند، بیشترین مساعدت‌های نظامی به عراق را بر عهده داشته است؛ مساعدت‌هایی که به معنی نیمی از کمک های خارجی به عراق بوده‌اند.
از نکات بسیار قابل توجه تاریخ جنگ ایران و عراق این است که در جریان این نبرد هشت ساله، بیش از ۶۰ درصد از کمک‌های خارجی به عراق را کشورهای بلوک شرق به رهبری اتحاد جماهیر شوروی تامین کردند، در حالی که کمک‌های مالی و مساعدت‌های نظامی این گروه از کشورها به ایران در حدود ۱۰ درصد را تشکیل می‌دهند و آمریکا سهم بیشتری در کمک مستقیم و غیرمستقیم به جمهوری اسلامی دارد تا عراق تحت رهبری صدام که در نهایت توسط ایالات متحده سرنگون شد.
ایران وایر, فرامرز داور