کارخانه سیمان گلستان، سرطان، جنگل و انسان‌ها
در «شاهنامه» آنجا که آرش می‌خواهد مرزهای ایران و توران را مشخص کند، «ابوالقاسم فردوسی» آرش کمانگیر را به‌تصویر می‌کشد که از «نیلکوه» (کوه نیل)، تیر خود را می‌افکند.
نیلکوه، کوهستانی در شرق استان گلستان و در شهرستان گالیکش است. این کوه از آن‌جهت به این نام شناخته می‌شود که از فاصله دور، به رنگ نیلی است و گلستانی‌‌ها این کوه را «کوه رستم» می‌نامند؛ اما در سال‌های اخیر، با ادامه فعالیت کارخانه «سیمان پیوند گلستان» در دل جنگل‌های هیرکانی و آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از این فعالیت این مجتمع، نیلکوه حال خوشی ندارد.
در ایران تأسیس کارخانه‌های سیمان معمولاً با هدف اشتغال‌زایی و جوانب اقتصادی آن انجام می‌شود، اما در کنار این منافع اقتصادی، آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از کارخانه‌های سیمان نیز غیرقابل‌انکار است.
کارخانه «سیمان پیوند گلستان» در جاده گالیکش-مشهد در دل نیلکوه و جنگل‌های هیرکانی استان گلستان قرار دارد. شرکت پیوند سیمان گلستان به‌عنوان بزرگ‌ترین کارخانه سیمان شمال کشور شناخته می‌شود.
کار احداث این کارخانه با سرمایه‌گذاری شرکت اسپندار، شرکت هویم سوئیس و شرکت فولاد کاوه پارس، وابسته به بنیاد مستضعفان، به ارزش ۱۷۰میلیارد تومان، در زمینی به وسعت ۳۵ هکتار در سال ۱۳۸۳ شروع شد. این کارخانه با هدف کمک به توسعه اقتصادی استان گلستان و ایجاد اشتغال برای دویست نفر به‌صورت مستقیم، و هزار نفر به‌صورت غیرمستقیم، در سوم مرداد ۱۳۹۰و علی‌رغم اعتراض کارشناسان حوزه محیطزیست، به دست «محمود احمدی‌نژاد» رئیس‌جمهور وقت ایران افتتاح شد.
در زمان سیل سال ۹۸، مهندس حسین چهرگانی، مدیرعامل کارخانه سیمان، در گفتگو با رسانه‌ها، این شرکت را زیرمجموعه بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی معرفی و از ارسال کمک‌های این شرکت به مناطق سیل‌زده ایران سخن گفت.
بر اساس اطلاعات منتشرشده، بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، ۶۷ درصد سهم این واحد تولیدی را در اختیار دارد.
رامین نورقلی‌پور، نماینده مردم کردکوی، ترکمن و بندر گز در فروردین‌ماه ۹۶، در گفت‌وگو با قدس آنلاین، درباره شرکت سیمان پیوند گلستان گفت: «در مکان‌یابی احداث این کارخانه، آمایش سرزمین مورد توجه نبوده است. لابی‌گری‌ها و رایزنی‌ها عوامل مهمی در تصویب طرح‌های توسعه‌ای در کشور هستند و همین مسئله باعث می‌شود، کارخانه‌ها در مکان‌هایی خاص احداث شوند که این امر خالی از اشکال نیست.»
ساکنان بومی شهرستان گالیکش بارها در همین زمینه اعتراض کردند اما ره به‌جایی نبردند. اوایل مهرماه امسال شهروندان گالیکش، در نامه‌ای به ریاست سازمان محیطزیست کشور، از خطرات وجود کارخانه سیمان در دل طبیعت و در کنار روستاهای این شهرستان ابراز نگرانی کردند. در این نامه تأکید شده بود که در شرایط فیلترینگ و در حال حاضر با خرابی فیلترینگ کارخانه، میزان آلایندگی این کارخانه زیاد است و خطر ابتلای به سرطان ریه وجود دارد.
کنشگران محیطزیست می‌گویند وجود این کارخانه در میان انبوه جنگل‌های نیلکوه و برداشت بی‌رویه مواد معدنی در دامنه کوه، خطرساز است. حتی به اعتقاد ابوطالب قزلسفلو، مدیرکل منابع طبیعی استان گلستان، علت آتش‌سوزی و نابودی جنگل‌های شهرستان گالیکش در چند مدت اخیر، استفاده پیمانکاران این کارخانه از مواد آتش‌زا و انفجار در دامنه کوه بوده است.
روستاهای «تلوستان»، «خمبر آباد»، «کمال آباد» و «تراجیق» در مجاورت با این کارخانه قرار دارند که فعالیت‌های شرکت پیوند سیمان گلستان موجب بروز بیماری‌های تنفسی، برای مردم ساکن این منطقه شده است.
«رادین تلوستانی» کودک چهارساله از اهالی روستای تلوستان، این روزها حال خوشی ندارد. او در اثر استشمام هوای آلوده ناشی از فعالیت‌های کارخانه‌ای، دچار بیماری تنفسی شده است.
منبع نزدیک به خانواده این کودک، که نخواست هویتش فاش شود، ضمن تائید ابتلای رادین به بیماری تنفسی، در گفتگو با ایندیپندنت فارسی گفت: «هرگونه اعتراض ما تاکنون سرکوب‌شده و حتی اجازه نمی‌دهند یک اعتراض مسالمت‌آمیز انجام دهیم. روزهای اول تهدید کردند و گفتند اگر بخواهید در فضای مجازی شلوغ‌کاری کنید و بخواهید مردم از شما حمایت کنند قلع‌وقمعتان می‌کنیم. چه‌کار می‌توانستیم انجام دهیم وقتی بنیاد مستضعفان حامی این کارخانه است؟»
به اعتقاد کنشگران حوزه محیطزیست، کارخانه سیمان علاوه بر آلودگی هوا، ایجاد مشکلات تنفسی برای اهالی منطقه و افت محصولات کشاورزی، مشکلات زیست‌محیطی دیگری مانند تخریب رویشگاه‌های جنگلی و دست‌اندازی به چشم‌اندازهای محیطی و آلودگی بصری در نیلکوه را نیز به همراه داشته است.
«مرتضی» یکی دیگر از اهالی روستاهای هم‌جوار با کارخانه سیمان گالیکش نیز می‌گوید: «بسیاری از اهالی روستاهای نزدیک کارخانه، به شهرهای اطراف مهاجرت کردند چون توان مبارزه با یکی از بزرگ‌ترین نهادهای تحت حمایت رهبری را در خود نمی‌دیدند. زندگی برایمان مختل شده، صبح از خواب با گردوغبار ناشی از کارخانه بیدار می‌شویم و هر بار که برای اکتشاف، کوه را منفجر می‌کنند جدای از آلودگی صوتی، ضرر آن به خانه‌های ما نیز رسیده و موجب ترک‌خوردگی سقف منازل ما شده است. چرا مسئولان جوابگوی این کوه‌خواری‌ها نیستند و فقط نظاره‌گرند؟ ما نمی‌توانیم زادگاه خود را ترک کنیم چراکه نسل‌اندرنسل نیاکان ما در این منطقه با کشاورزی زندگی کردند.»
ایجاد اختلال در محیطزیست منطقه یکی از مواردی است که بارها کنشگران محیطزیست، نمایندگان مجلس و حتی معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیطزیست استان گلستان، نسبت به آن هشدار داده است.
از طرفی، برداشت از مواد معدنی نیلکوه، منجر به تغییر منظره کوه شده و متأسفانه مدیران شرکت سیمان پیوند گلستان، با پشتوانه بنیاد مستضعفان، مجوزهای لازم برای برداشت از کوه را دریافت کرده‌اند.
کارخانه پیوند گلستان تنها حق برداشت از ۱۷ هکتار از نیلکوه را دارد درحالی‌که گزارش ارائه‌شده در سال ۹۵ حاکی از آن است که این کارخانه به بیش از ۲۰هکتار از اراضی نیلکوه تجاوز کرده و حالا نیز خبر حق برداشت ۴ هکتار دیگر از منابع طبیعی و جنگل نیلکوه، به نقل از رئیس منابع طبیعی گالیکش، در رسانه‌ها منتشرشده است.
اعظم بهرامی، کنشگر حوزه محیطزیست درباره آلودگی‌های تولیدی کارخانه‌های سیمان در گفتگو با ایندیپدنت فارسی می‌گوید: «ایران در حال حاضر حدود ۳۵ کارخانه سیمان فعال دارد و تا سال ۱۴۰۰ نیز پروژه دارند که به نزدیک ۵۵ کارخانه سیمان برسانند. مشکل مهمی که کارخانه‌های سیمان ایجاد می‌کنند این است که آلاینده‌هایی که تولید می‌کنند در اندازه‌های پی ام ۲.۵ و پی ام ۱۰ هستند و این ریز ذره‌ها می‌توانند به‌شدت تأثیرگذار باشند؛ هم به روی فرآیند گردش خون و هم روی مجموعه دستگاه‌های تنفسی و آلرژی‌های بسیار خطرناک برای سالمندان و سنین پایین. اما مسئله مهم این است که این آلاینده‌ها در تمام فصول تولید می‌شوند چون کارخانه‌های سیمان کارخانه‌های فصلی نیستند و مرتب، در تمام طول شبانه‌روز، در حال کار هستند»
خانم بهرامی در ادامه با بیان این‌که تمام فرآیند تولید سیمان از مرحله برداشت و مخلوط کردن تا آهک‌زدایی، می‌تواند آلاینده‌های متفاوتی را با حجم متفاوت تولید کند می‌گوید: «درواقع برای پالایش اینها نیاز به رصد و پایش این آلاینده‌ها داریم؛ یعنی نیاز به دستگاه‌هایی داریم که مرتب خروجی دودکش‌ها و فیلترها را چک کند و همین‌طور مواردی که حتی وارد خود فضای داخلی خط تولید هم می‌شود را باید به‌صورت مرتب بررسی کند، و آنها را با استانداردهای جهانی مقایسه کند. این طبیعتاً هزینه‌ای را تحمیل می‌کند به مجموعه‌های صنعتی سیمان، که بیشتر تولیدکننده‌های سیمان سعی می‌کنند از زیر بار این مسئولیت فرار کنند و آن را جزو موارد اقتصادی به‌حساب بیاورند که با انجام ندادنش در هزینه تولید صرفه‌جویی می‌شود.»
تحقیقات علمی نشان می‌دهد کارخانه‌های سیمان در روند تولید محصولات خود، باعث آلودگی‌های زیست‌محیطی خاصی می‌شوند. انتشار گردوغبار در محیط، آلودگی صوتی، ارتعاشات و انتشار گاز‌های خاص مانند دی‌اکسید گوگرد، اکسید‌های ازت و دی‌اکسید کربن از جمله آلودگی‌های صنعت سیمان است. همچنین رسوب غبار سیمان به روی فتوسنتز، ترشح و باروری گیاه تأثیر می‌گذارد که تخریب حیات گیاهی را به همراه دارد.
آمار جهانی نشان می‌دهد که تنها در سال ۲۰۱۵، صنعت سیمان چین و آمریکا، سالانه حدود ۲.۸ میلیارد تن دی‌اکسید کربن تولید و وارد جو می‌کردند. مصرف سیمان طبیعتاً با افزایش ساخت‌وساز و همین‌طور پروژه‌های وابسته به بتون، در حال گسترش و افزایش است. پیش‌بینی‌شده که تا سال ۲۰۳۰، سالانه چیزی نزدیک به ۴ تا ۵ میلیارد تن سیمان در سطح جهان مورد استفاده قرار بگیرد. این صنعت، بر تغییرات اقلیمی و آب و هوایی زمین تاثیرات مخرب دارد.
به گفته کارشناسان، گاز‌های خروجی از کوره‌های سیمان، حاوی فلزات سنگین است و غلظت موجود در آنها به محیطزیست آسیب می‌زند. از طرف دیگر، انواع گاز‌های گلخانه‌ای و ذرات جامد انتشاریافته از صنایع سیمان، اگر مدیریت نشوند زندگی ساکنان استان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. این موضوع، نیازمند مدیریت و جلوگیری از فعالیت‌های توسعه‌طلبانه این شرکت است.