ظریف و ولایتی در دو مصاحبه حرف‌های خامنه‌ای را تکرار کرده‌اند که “ایران عجله‌ای برای بازگشت آمریکا به برجام ندارد و مسئله رفع تحریم‌ها است”. گرچه مذاکره بر سر برجام نفی می‌شود ولی ولایتی خواهان حذف مکانیسم ماشه شده است.
محمدجواد ظریف
وب‌سایت دفتر نشر آثار خامنه‌ای (KHAMENEI.IR) در یک روز دو مصاحبه با وزیر خارجه و مشاور رهبر جمهوری اسلامی در امور بین‌الملل انجام داد که در هردوی آنها از اهمیت برداشتن تحریم‌ها، عادی‌سازی وضعیت و شرایط مذاکره صحبت شد.
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران سه‌شنبه ۱۹ در گفت‌وگو با این وب‌سایت گفت که صرف بازگشت آمریکا به برجام کفایت نمی‌کند، بلکه آمریکا باید تحریم‌ها را بردارد. به گفته او برجام در «شرایطی مذاکره شد که نوع دیگری از تحریم‌ها علیه ایران مطرح بود و رفع آن تحریم‌ها در داخل برجام تشریح شد».
او به آنچه علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی به «مناسبت سالروز قیام ۱۹ دی» گفته بود، استناد کرده است. خامنه‌ای در آن سخنرانی گفت که جمهوری اسلامی نه «اصرار» و نه «عجله‌ای» برای بازگشت آمریکا به برجام دارد و اصلا این «مسئله» حکومت نیست، بلکه “مطالبه اصلی برداشتن تحریم‌ها است”.
آمریکا با خروج از برجام در دوره ریاست جمهوری ترامپ نه تنها تحریم‌های گسترده دوره اوباما را برگرداند، که تحریم‌های جدیدی را نیز به آنها اضافه کرد. تحریم‌هایی که حکومت ایران را به شدت در تنگنای مالی گذاشته است. وزیر خارجه جمهوری اسلامی در این رابطه گفت: «آمریکایی‌ها بعد از اینکه از برجام خارج شدند، هم تحریم‌های گذشته را برگرداندند و هم اینکه با عناوین جدید تحریم‌ها را دشوارتر کردند. لذا صرف بازگشت آمریکا به برجام در شرایط کنونی کفایت نمی‌کند. به‌خاطر اینکه برجام در شرایطی مذاکره شد که نوع دیگری از تحریم‌ها علیه ایران مطرح بود. بنابراین صرف بازگشت آمریکا به برجام کافی نیست و باید تحریم‌ها را بردارد.»
ظریف در این رابطه به چند مورد مهم از تحریم‌ها اشاره کرد از جمله تحریم بانک مرکزی و وزارت نفت که آمریکا «تحت عنوان هسته‌ای خارج کرد» و با «عنوان تروریسم تحریم» کرد.
گام‌هایی برای عادی سازی روابط ایران با جهان
از وزیر خارجه پرسیده شد آمریکا چه خسارت‌هایی به جمهوری اسلامی وارد کرده و این خسارت‌ها چگونه قابل جبران هست؟
محمدجواد ظریف در پاسخ بر گام‌هایی انگشت گذاشت که باید به عادی شدن روابط اقتصادی ایران با جهان یاری رساند. او خواستار «حل و فصل تمام اقداماتی» شد که به گفته او «آمریکا کرده و باعث‌شده رابطه‌ی اقتصادی با ایران را محدود بکند». ظریف از جمله به مواردی اشاره کرد مانند محدودیت‌هایی که برای فروش نفت ایران ایجاد شده، بازگشت روابط بانکی جمهوری اسلامی «به حالت اولیه»، اجرایی شدن قراردادهایی که ایران با شرکت‌های مختلف داشت و حل مشکلاتی که برای حمل‌ونقل و بیمه‌ی ایران به وجود آمده است.
او گفت تعهدی که در قطعنامه ۲۲۳۱ بوده «درواقع عادی‌سازی روابط اقتصادی ایران با دنیا بوده» که به‌دلیل تحریم‌های آمریکا و تبعیت اتحادیه‌ی اروپا و بسیاری کشورهای دیگر از آمریکا عملا منتفی شده است.
ظریف بر آنچه در ضمیمه‌ی دوم برجام آمده یعنی بر «آثار اقدامات» تاکید کرد و گفت: «نه فقط اینکه آقای بایدن یک متنی را امضاء بکند. امضاء ضروری است، اما این فقط شرط لازم است. شرط کافی این است که ما آثار اقدامات آمریکا را ببینیم. هم در برجام، هم در بحث تعهدات اتحادیه‌ی اروپا و هم در بحث تعهدات آمریکا مطرح و تأکید شده است».
عقب‌نشینی کامل
سوال دیگری که از ظریف شد درباره برنامه دولت در قبال «برگشت به برجام و تعهدات متقابل» و «تحلیل» از قانون اخیر مجلس (اجرای غنی‌سازی ۲۰ درصدی) بود. او در پاسخ گفت که دولت «در مورد مصوبه‌ی مجلس نظرات متفاوتی داشت» ولی وقتی رهبر هم در گفت که مصوبه‌ی مجلس باید اجرا بشود، «آقای دکتر روحانی و آقای دکتر صالحی هم گزارش دادند که به آژانس اعلام‌شده و اجرا می‌شود»، «دولت آئین‌نامه‌ای را تصویب کرد و بر اساس آن آئین‌نامه کار سازمان انرژی اتمی شروع شد».
آنچه ظریف به آن اشاره‌ای نکرد، واکنش سخت روحانی و خود او به تلاش مجلس برای از بین بردن هرگونه امکان مذاکره و بازگشت به برجام بود، حداقل تا پایان عمر دولت فعلی بود.
مجلس ایران در آذرماه و طی یک پروسه سریع طرح «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» بررسی و تصویب کرد و از تایید شورای نگهبان گذراند. قانونی که دولت را موظف می‌کند که در صورتی که ظرف دو ماه پس از لازم‌الاجرا شدن آن در مجلس «در صورت عدم اجرای کامل تعهدات کشورهای ۱+۴ در قبال ایران و عادی نشدن روابط کامل بانکی و عدم رفع کامل موانع صادرات و فروش کامل نفت و فرآورده‌های نفتی ایران و برگشت کامل و سریع ارز منابع حاصل از فروش» کلیه نظارت‌های فراتر از پادمان از جمله اجرای داوطلبانه سند (پروتکل) الحاقی را متوقف کند.
علی‌اکبر ولایتی، مشاور آیت‌الله خامنه‌ای در امور بین‌الملل
چند روز پس از تصویب این قانون حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در مخالفت با فشارهای مجلس در جلسه هئیت تاکید کرد که طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی «تعیین برنامه و خط مشی جزو اختیارات خاص رئیس جمهور به حساب می آید» و افزود: «بر همین اساس برنامه را برای دوره بعد کسی نمی تواند تعیین کند و برنامه را فقط رئیس جمهور تعیین می کند». او در انتقاد از مجلس گفت که نمایندگان لوایح دولت را به بایگانی برده و «سونامی طرح‌ها» را راه انداخته‌اند.
محمدجواد ظریف نیز در رابطه با این فشارها گفته بود که برخی اصولگرایان به آمریکا «گرا می‌دهند که با ما بهتر می‌توانید کار کنید» و این سیاست را «جفا به نسل‌های بعدی» دانست. به گفته او «تحولات سیاسی و بین‌المللی و فرصت‌های آن در سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ لااقل بر یک یا دو نسل آتی اثر خواهند گذاشت.»
عدم تحمل شروط جدید
سوال دیگر سایت خامنه‌ای از ظریف این بود که «اگر طرف‌های برجام، بخواهند شرایط جدیدی برای برداشتن تحریم‌ها مطرح کنند» موضع ایران چه خواهد بود؟
کشورهای اتحادیه اروپا بارها به روشنی اعلام کرده‌اند که برنامه موشکی ایران و سیاست منطقه‌ای آن قابل پذیرش نیست.
پاسخ وزیر خارجه ایران به این سوال این بود که آنها « به‌هیچ‌وجه حق ندارند چنین کاری بکنند». زیرا به گفته او برجام ربطی به برنامه موشکی ایران ندارد «و اگر قطعنامه‌ی شورای امنیت هم اشاره‌ای به موشکی کرده بود، به موشک دارای کلاهک هسته‌ای اشاره کرده بود».
آمریکا، اسرائیل و کشورهای منطقه و کشورهای اروپایی سیاست موشکی ایران را یک سیاست متعارف تلقی نمی‌کنند و موشک‌های بالستیک آن را به ویژه که ایران به سوی تسلیحات هسته‌ای منحرف شود محمل تهدیدی بزرگ می‌دانند. در همین راستا، مطالبه جدید در دور آتی مذاکرات علاوه بر اصلاح بندهایی از برجام که محدودیت‌‌های هسته‌ای ایران را برای مدتی بیشتر تمدید کند معطوف به دستیابی به توافق سریع در باره توان موشکی ایران و نیز سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی است. در همین راستا تلاش می‌شود نه بسان گذشته حل جزیره‌ای و موردی مشکلات با ایران، که سوق این کشور به توافقاتی قابل قبول برای طرف‌های مقابل دنبال شود.
ظریف اما در این مصاحبه می‌گوید که ایران حاضر به مذاکره بر سر برجام یا برنامه موشکی خود نیست: «وقتی ایران سلاح هسته‌ای نداشته باشد، موشک دارای کلاهک هسته‌ای هم دیگر معنی نمی‌دهد. لذا اصلا موضوعیت ندارد، ضمن اینکه خط قرمز ما هم است.»
اوهمچنین افزود که «اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها باید بدانند ما موضوعی را که یک بار مذاکره و توافق کردیم، دوباره مذاکره نخواهیم کرد». این در حالی است که هم دولت جدید آمریکا که به زودی زمام را در دست می‌گیرد و هم کشورهای آلمان، فرانسه و بریتانیا این را رد نمی‌کنند که بازگشت به همان چارچوب‌های مذاکره در سال ۲۰۱۵ عملی نیست.
مذاکره در صورت برداشتن مکانیسم ماشه
وب‌سایت دفتر نشر آثار خامنه‌ای هم‌زمان با علی‌اکبر ولایتی، مشاور آیت‌الله خامنه‌ای در امور بین‌الملل و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام گفت‌وگو کرده است. ولایتی در این مصاحبه از مکانیسم ماشه به عنوان «اصل غیرمنطقی» انتقاد کرده و ضمن تاکید بر مواردی که در سخنان وزیر خارجه هم آمده، یعنی «عجله نداشتن برای بازگشت آمریکا به برجام» و اهمیت داشتن برداشتن تحریم‌ها، بر یک نکته دیگر هم انگشت گذاشته و آن «راضی نبودن» رهبر جمهوری اسلامی از «همان ابتدا» از مکانیسم ماشه است.
ولایتی گفت مکانیسم ماشه « خلاف‌نظر» خامنه‌ای انجام شد و «حتما در صورت برگزاری مذاکرات بعدی باید این مکانیسم به‌عنوان یک اصل غیرمنطقی کنار گذاشته شود.» به این ترتیب او نیز بر امکان مذاکره درباره برجام، هرچند به شکل غیرمستقیم صحه گذاشت. موضوعی که بارها از سوی مقام‌های حکومت ایران رد شده است.
در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت مکانیسمی پیش‌بینی شده است به طرف‌های برجام اجازه می‌دهد در صورت تخطی جمهوری اسلامی از تعهدات برجامی‌اش، بازگشت خودکار همه تحریم‌های بین‌المللی را درخواست کنند. دولت ترامپ با استناد به همین مکانیسم از برجام خارج شد و به بازگرداندن کلیه تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران دست زد. سایر اعضای ۵+۱ با استدلال و اقدام دولت ترامپ مخالفت کرده و خواهان حفظ برجام بودند. آنها حل سایر مشکلات با جمهوری اسلامی را در گرو خروج از برجام تلقی نمی‌‌کردند و با نفی برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران مخالف بودند. با این همه با توجه به قدرت اقتصادی آمریکا کشورهای اروپایی و چین و روسیه توان اقدام اساسی جدی برای خنثی‌کردن تحریم‌ها علیه ایران را نداشته‌اند.
در سایه این تحریم‌ها و عوض‌شدن نسبی فضا و شرایط در قیاس با زمانی که دولت ترامپ از برجام خارج شد، بسیاری از کارشناسان بازگشت ساده دولت بایدن به برجام بدون توافق‌ها و انعطاف‌های تازه ایران در رشته‌ای از مسائل مربوط به برجام و برنامه هسته‌ای و منطقه‌ای این کشور را بعید می‌دانند. با این همه اگر قرار باشد که بنا به خواست ایران در مورد مکانیسم ماشه باب مذاکره باز شود تهران باید این انتظار را هم داشته باشد که طرف‌های مقابل هم شروط و مطالباتی داشته باشند. در اظهارات و مواضع رهبر جمهوری اسلامی و مشاور ارشد او اما چنین انعطافی به چشم نمی‌خورد.
دویچه وله :