یک هفته از «فاجعه» سراوان می‌گذرد و ما همچنان کمی بیشتر از هیچ می‌دانیم از آنچه که در آنجا گذشته است.
روز پنجم اسفندماه اسم سراوان٬ شهرستانی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان با پسوند‌هایی همچون «تشنج»٬ «تیراندازی» و «آشوب» در رسانه‌ها همراه شد.
بر اساس گزارش‌های اولیه یک روز پیش از آن (دوشنبه، چهارم اسفندماه) در پی تیراندازی نیروهای سپاه پاسداران در این منطقه مرزی دستکم ۲ شهروند کشته و ۲ تن دیگر زخمی شدند.
کشته‌شدگان «سوخت‌برانی» بودند که به صورت مداوم در مناطق مرزی برای گذران زندگی سوخت را از ایران به پاکستان انتقال داده و آنجا می‌فروختند.
در ادامه این درگیری‌ها به گزارش هرانا به ناگاه در روز پنجم اسفندماه نیروهای سپاه پاسداران با بستن نقاط صفر مرزی از تردد سوخت‌بران ممانعت به عمل آوردند و شماری از آنها را که با حضور در مقابل پایگاه سپاه خواستار بازگشایی مرز بودند با تیراندازی پراکنده کردند. این تیراندازی منجر به کشته‌شدن برخی از سوخت‌بران شد. در ادامه دسترسی این منطقه به اینترنت محدود شد و در نهایت حال بعد از گذشت یک هفته هیچ خبر دقیقی از تعداد کشته‌شدگان و زخمی‌های این تیراندازی در دست نیست
هرچند جمهوری اسلامی در کشتن مرز نشین‌ها ید طولائی دارد٬ اما این بار کشتن سوخت‌بران جرقه اعتراضی شد که نزدیک به یک هفته است سراوان و چند شهرستان دیگر از استان سیستان و بلوچستان را در آتش خود می‌سوزاند.
کولبری؛ کاسبی یا قاچاق
کوله‌بر یا کولبر٬ نام افرادی است که برای کسب درآمد به حمل اجناسی بین دو طرف خط مرزی اقدام می‌کنند. کولبران بیشتر در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام مشغول به کار هستند.
آنان چنانچه از نامشان پیداست اجناس را بر روی پست خود و یا به کمک حیوانات بارکش مانند اسب از مناطق صعب العبور می‌گذرانند و پس از عبور از مرز به داخل شهرها و روستاهای مرزی انتقال داده و در بازارچه‌های مرزی به فروش می‌رسانند. بیشتر این اجناس تلویزیون، کولر، بخاری، سیگار، لاستیک خوردرو، پوشاک و منسوجات هستند.
سازمان حقوق بشری هه‌نگاو طی گزارشی نوشت که بر اساس آمارهای غیررسمی در سال ۱۳۹۹، تعداد کولبران در استان‌های مرزی کشور به ۴۰ هزار نفر می‌رسد.
همچنین آمارهای گردآوری شده توسط شبکه حقوق بشر کردستان نشان می‌دهد در فاصله ۱۱ دی ماه ۱۳۹۷ تا ۹ دی ماه ۱۳۹۸ ، ۷۹ کولبر و کاسبکار کرد «توسط ماموران نظامی جمهوری اسلامی ایران یا بر اثر سوانح طبیعی و عدم امنیت در مسیرهای کولبری» جان باختند. در همین مدت همچنین ۱۶۵ کولبر و کاسبکار دیگر مجروح و مصدوم شده‌اند.
بر اساس آمارهای غیررسمی در سال ۱۳۹۹، تعداد کولبران در استان‌های مرزی کشور به ۴۰ هزار نفر می‌رسد.
بر طبق این آمار ۵۷ نفر از این تعداد در نتیجه «تیراندازی مستقیم ماموران نظامی و مرزبانی» ایران کشته شده و ۲۲ نفر دیگر در جریان حوادثی همچون «سقوط از ارتفاع، سرمازدگی، ریزش بهمن، تصادفات جاده‌ای در نتیجه تعقیب وگریز» توسط نیروهای انتظامی و همچنین «انفجار مین‌های پاکسازی‌نشده» جان خود را از دست داده‌اند.
کولبران در حین گذر غیرقانونی از مرز، بدون اخطار قبلی، هدف تیراندازی نیروهای مرزی قرار می‌گیرند. بیشترین آمار کشته‌شدگان کولبر به شهرهای مریوان، سردشت، اشنویه، بانه، نوسود و کرمانشاه تعلق دارد.
«شوتی»ها و مرگ در جاده
شوتی‌های لرستان از دیگر افرادی هستند که جان بر سر نان می‌گذارند.
شوتی، فردی است که ماشین سواری‌اش با برداشتن صندلی‌ها را تبدیل به ماشین باربری می‌کند و در تمامی فضای آن را بسته‌های ریزو درشت کالا جا می‌دهد تا با انتقال این بار و عبور دادنش از مرز که موجب افزایش ارزشش می‌شود امرار معاش کند. آنها پلاک ماشین‌هایشان را مخدوش می‌کنند تا به سادگی قابل ردیابی یا پیگیری نیز نباشند.
شوتی‌ها با سرعتی بالا٬ ١٧٠، ١٩٠ حتی ٢٠٠ ٬ رانندگی می‌کنند و تا مقصد ترمز نمی‌گیرند.
خبرگزاری ایرنا در یک گزارشی خبر از تردد روزانه ۲ هزار و ۵۰۰ خودرو شوتی در جاده‌های لرستان داده است. شوتی‌ها لوازم آشپزخانه، لوازم یدکی خودرو، پارچه، البسه، سیگار، نهاده‌های دامی و حتی دام زنده را از طریق مرزهای استان‌های خوزستان یا کردستان به داخل استان لرستان می‌آورند و در بازارچه‌های محلی به فروش می‌رسانند.
بسیاری از این شوتی‌ها اگر از تصادفات جاده‌ای جان به در ببرند٬ در تعقیب و گریز با نیروهای مرزبانی یا راهداری‌ها کشته می‌شوند.
بنا بر آمارهای موجود شدت تصادفات در استان لرستان بالاتر از میانگین کشوری است درحالی‌که نرخ جریان عبور و حجم ترافیک این استان پایین‌تر از میانگین کشوری است.
بنا بر آمارهای موجود شدت تصادفات در استان لرستان بالاتر از میانگین کشوری است درحالی‌که نرخ جریان عبور و حجم ترافیک این استان پایین‌تر از میانگین کشوری است. طی سال جاری تصادفات منجر به فوت در جاده‌های لرستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۴ درصد افزایش نشان می‌دهد.
عباس شرفی مدیرکل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای لرستان در این رابطه به ایسنا گفت: «روزانه دو هزار و۵۰۰ دستگاه وسیله نقلیه شوتی در محورهای استان تردد دارند که نقش بسزایی در تصادفات و متأسفانه تلفات جانی و جاده‌ای دارند.»
تنها در سال جاری در بروجرد ۲۶ فقره تصادف۴۱ فوتی، خرم آباد ۲۹ فقره تصادف ۳۵ فوتی، دورود ۲۲ فقره تصادف ۳۲ فوتی، پلدختر ۲۵ فقره تصادف ۳۲ فوتی، ازنا ۱۳ فقره تصادف ۱۹ فوتی، الیگودرز هشت فقره تصادف با ۱۰ فوتی، کوهدشت ۱۲ فقره تصادف ۱۵ فوتی و نورآباد ۶ فقره تصادف ۱۱ فوتی گزارش شده است.
طرح خونین رزاق
سوخت‌بران سیستان و بلوچستان هم بخشی از این حلقه جان باختن در راه نان است٬ با این تفاوت که سوخت‌بران این استان در چهارچوب طرح «رزاق» عمل می‌کردند.
طرح رزاق که مصوبه ستاد مبارزه با قاچاق کالا است و توسط رییس جمهوری برای اجرا ابلاغ شده، هرچند به ادعای رسانه‌های نزدیک به سپاه پاسداران مانند سپاه و تسنیم به رغم گذشت دو ماه از اجرای آزمایشی، با کم‌توجهی زیرمجموعه‌های وزارت نفت در تحویل سوخت «زمینگیر» شده است.
این طرح که به گفته مسئولان برای کمک به درآمد خانواده‌های فقیر منطقه و جلوگیری از قاچاق سازمان‌یافته سوخت ایجاد شده، با همکاری استانداری، سپاه و وزارت نفت در منطقه سیستان، شهر سراوان در استان سیستان و بلوچستان آغاز شد.
در اجرای این طرح آزمایشی، به هر خانوار مرزنشین در هفته ۲۰۰ لیتر گازوئیل با نرخ مناسب داده می‌شود و خانوار می‌تواند سهمیه خود را در جایگاه‌های تعبیه شده که ۵ کیلومتر با مرز فاصله دارد توسط خودروی ایمن ثبت شده، تحویل گرفته و از طریق معابری تعیین شده، به پاکستان برده و در آنجا بفروشد.
این طرح اما در اجرا با مشکلاتی مواجه شد، تا جایی که شش روز پس از کشته شدن چند تن از سوخت‌بران بلوچ بر اثر تیراندازی مأموران در مرز ایران و پاکستان در نزدیکی سراوان، یک مسئول ستاد مبارزه با قاچاق کالا از دولت به دلیل کارشکنی در توزیع سوخت در چهارچوی طرح «رزاق» انتقاد کرد.
در روایت غیر رسمی، نیروهای سپاه عامل تیراندازی به سوی سوخت‌بران در روز ۴ اسفند معرفی شده‌اند و بسیاری از مردم منطقه می‌گویند که سپاه در واقع قصد دارد با طرح رزاق، انحصار قاچاق سوخت را خودش در دست بگیرد.
خبرگزاری مهر در این باره گزارشی منتشر کرد مبنی بر اینکه درگیری‌های به وجود آمده در مرز حاصل «شیطنت» باندهای قاچاق سازمان یافته سوخت است و از قول منبع رسمی خود نوشت: «از آنجا که شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی چند روز اقدام به توزیع سوخت در جایگاه‌های طرح رزاق نکرد، همین بهانه‌ای شد تا درگیری‌هایی در خاک پاکستان و خاک ایران ایجاد شود که کشته و زخمی هم بر جای گذاشت.»
به گفته این خبرگزاری ساخت جایگاه‌های مخصوص توزیع برای سوخت‌بران مجاز را سپاه پاسداران انجام داده، اما وزارت نفت در تأمین سوخت برای این جایگاه‌ها «کوتاهی» می‌کند.
در روایت غیر رسمی اما، نیروهای سپاه عامل تیراندازی به سوی سوخت‌بران در روز ۴ اسفند معرفی شده‌اند و بسیاری از مردم منطقه می‌گویند که سپاه در واقع قصد دارد با طرح رزاق، انحصار قاچاق سوخت را خودش در دست بگیرد.
نان یا جان
هرچند ایران به شکل عام با بحران اقتصادی دست به گریبان است٬ اما فقر و بیکاری در استان‌های مرز نشین بی‌داد می‌کند. مقایسه شاخص‌های توسعه اقتصادی استان‌های مرزی با دیگر مناطق کشور نشان از آن دارد که به‌دلیل فراهم نبودن زیر ساخت‌ها، اعمال تبعیض‌هایی که گاه حتی سیستماتیک به نظر می‌رسند و عدم توسعه صنعتی این مناطق به روی آوردن مردم به این شغل پر مخاطره است.
نرخ بیکاری در لرستان با ۲۱ درصد بالاترین نرخ بیکاری در ایران است. علیم یارمحمدی، نماینده زاهدان٬ نیز پیشتر اعلام کرده بود که سه چهارم ساکنان این استان زیر خط فقر زندگی می‌کنند.
درک و تعریف بسیاری از مردم مناطق مرزی که کولبران٬ سوخت‌بران یا شوتی‌ها نیز بخشی از آنها هستند از قاچاق و مرز تا حد زیادی با تعریف قانونی آن متفاوت است.
از سوی دیگر به نظر می رسد درک و تعریف بسیاری از مردم مناطق مرزی که کولبران٬ سوخت‌بران یا شوتی‌ها نیز بخشی از آنها هستند از قاچاق و مرز تا حد زیادی با تعریف قانونی آن متفاوت است. از منظر مرز نشینانی که احتمالا دوستان یا اقوامی در آن سوی مرز‌ها دارند٬ مبادله یک بشکه سوخت با چند باکس سیگار٬ قاچاق نیست. این افراد در شهرهای مرزی به عنوان افرادی شریف و زحمت‌کش که در پی کسب روزی و معیشت حلال هستند و مورد تقدیر مردم قرار می‌گیرند. فقدان ذهنیت و تعریف مشترک میان مردم و قانون ناشی از سلطهٔ نگرش اقتصادی بر نگرش قانونی از سوی مردم منطقه و سلطهٔ نگرش امنیتی بر نگرش اقتصادی از سوی دولت در شهرهای مرزی است.
چاره‌جویی بی‌ثمر
حسن روحانی٬ رییس جمهوری٬ یک هفته پس از کشتار سوخت‌بران در کردستان٬ روز گذشته در ستاد هماهنگی اقتصادی دولت٬ برای اولین بار نسبت به این موضوع واکنش نشان داد و گفت: «پدیده‌هایی نظیر کولبری و سوخت‌بری آسیب‌های جدی اقتصادی و اجتماعی دارد و به هیچ وجه در شان و منزلت مردم و کشور نیست.»
او افزود: «باید همه تلاش کنند این وضعیت ناهنجار سریعا سامان یابد.»
این اولین بار نیست که جمهوری اسلامی در واکنش به اعتراضات عمومی در پی کشته شدن مرزنشینان وعده «اصلاح امور» را می‌دهد.
کشته شدن سوخت‌بران نیز منجر به سرکوب اعتراضات و قطع یک هفته‌ای اینترنت در این استان شده است تا ثابت شود که طرح «رزاق» طرحی است برای رقابت بین سپاه و دولت.
طرح «ساماندهی فعالیت کولبری» هم اردیبهشت ماه سال ۹۷ برای اولین بار مطرح شد. این طرح بارها و بارها طی دو سال گذشته در مجلس مورد بازنگری قرار گرفت٬ اما به سرانجامی نرسید. در این حین اما روزانه اخبار کشته یا مجروج شدن کولبران در رسانه‌ها منتشر می‌شوند.
در مورد شوتی‌ها نیز نظام راهکاری جز متوقف کردن رانندگان در پیش نگرفته است. کشته شدن سوخت‌بران نیز منجر به سرکوب اعتراضات و قطع یک هفته‌ای اینترنت در این استان شده است تا ثابت شود که طرح «رزاق» طرحی است برای رقابت بین سپاه و دولت و از این جهت نه رزاق مردم که همچنان در خدمت بخش‌های مختلفی از حاکمیت است و بر سر آن دعواست.
در عمل به نظر می‌رسد برنامه جمهوری اسلامی برای مرزنشینان نه توسعه است و نه ایجاد اشتغال٬ در این میان اگر آنان خودشان هم بخواهند برای کسب روزی چاره‌ای بیاندیشند، کشته خواهند شد.
زیتون ـ سولماز ایکدر: