نقش نیروی هوایی ارتش در حفاظت از حریم هوایی شمال غرب ایران و همجوار با نخجوان
صبح هشتم مهر ۱۴۰۰ (اول اکتبر ۲۰۲۱)، نیروی زمینی ارتش رزمایشی به نام فاتحان خیبر را در مناطق مرزی شهرستان‌های ماکو و پلدشت با منطقه خودمختار نخجوان آغاز کرد، رزمایشی بی‌سابقه که بزرگ‌ترین در نوع خود در این منطقه در سال‌های پس از انقلاب است. علاوه بر حضور هفت تیپ مستقل و یک گروه توپخانه نیروی زمینی ارتش در این رزمایش، هلیکوپترهای هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) و پهپادهای شناسایی یگان پهپادی در این رزمایش شرکت دارند.
برگزاری این رزمایش نیروی زمینی ارتش پاسخی است به اقدام‌های دولت آذربایجان به ایجاد محدودیت در صادرات اقلام غذایی و سوختی از ایران به ارمنستان و همچنین بازداشت دو راننده کامیون ایرانی و در نهایت، فاز دوم رزمایش تحریک‌آمیز سه برادر در منطقه نخجوان که با حضور نیروهای ویژه ترکیه، پاکستان و آذربایجان صورت گرفت.
اعزام گسترده تجهیزات و تسلیحات نیروی زمینی ارتش به منطقه رزمایش به ترتیب از تیپ ۲۵ نیرو مخصوص واکنش سریع تبریز، تیپ ۱۲۱ تکاور تبریز، تیپ ۲۲۱ متحرک هجومی مراغه، تیپ ۳۲۱ متحرک هجومی مرند، تیپ ۱۱۶ مکانیزه قزوین، تیپ ۲۱۶ مکانیزه زنجان و تیپ ۳۱۶ زرهی همدان به همراه گروه ۱۱ توپخانه مراغه در روز چهارم شهریور ۱۴۰۰ آغاز شد. در نهایت، در هفتم مهرماه نیز ۱۲ فروند هلیکوپتر پایگاه یکم رزمی هوانیروز ارتش نیز به آن‌ها ملحق شدند.
اگرچه نیروی زمینی ارتش سامانه‌های ضد هوایی شیلکا و نیروی هوافضای سپاه سامانه‌های پدافند موشکی متحرک سوم خرداد را در منطقه رزمایش برای محافظت از شرکت‌کنندگان در برابر خطر پهپادهای تهاجمی و انتحاری آذربایجان مستقر دارند، نیروی هوایی ارتش نیز از هواپیماهای رهگیر برای محافظت از حریم هوایی منطقه شمال غرب در برابر خطر پهپادها و جنگندههای نیروی هوایی آذربایجان استفاده می‌کند.
در جریان این رزمایش، جنگندههای رهگیر میگ‌ـ۲۹ نیروی هوایی ارتش از اسکادران ۲۲ شکاری تاکتیکی مستقر در پایگاه دوم شکاری شهید فکوری تبریز نقش مهمی در گشت هوایی و حراست از حریم هوایی مناطق شمال غرب ایران و به‌خصوص مناطق همجوار با مرزهای جمهوری آذربایجان، آرتساخ یا قره‌باغ و همچنین جمهوری خودمختاری نخجوان ایفا می‌کنند.
نقش پایگاه دوم شکاری تاکتیکی در حفاظت از حریم هوایی شمال غرب ایران
پایگاه دوم شکاری تاکتیکی شهید فکوری نیروی هوایی ارتش در شمال غرب ایران دارای سه گردان از هواپیماهای جنگنده است. گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی به حدود ۲۰ فروند جنگنده سبک افـ۵ایی تایگر ۲ (F-5E Tiger II) و نمونه آموزشی‌ـ‌رزمی (دوکابین) آن یعنی افـ۵اف (F-5F) مجهز است، گردان ۲۲ شکاری تاکتیکی به یازده فروند جنگنده رهگیر میگ‌ـ۲۹بی و چهار فروند نمونه آموزشی آن یعنی میگ‌ـ۲۹یو بی (MiG-29UB) مجهز است و در نهایت، اسکادران ۲۳ شکاری تاکتیکی به شش فروند جنگنده اف-۵ایی صاعقه و یک فروند نمونه دوکابین و آموزشی آن مجهز است.
از جنگندههای افـ۵ایی و اف از جمله نمونه‌های دو سکانه موسوم به صاعقه برای ماموریت‌های هوا به سطح شامل پشتیبانی نزدیک هوایی و بمباران استفاده می‌شود، در حالی که جنگندههای رهگیر میگ ۲۹ فقط در دفاع هوایی کاربرد دارند. در شرایط غیرحساس و صلح، نیروی هوایی ارتش همواره دو فروند میگ-۲۹ مسلح را در آماده‌باش کامل در این پایگاه مستقر دارد، جنگنده‌هایی مسلح به موشک‌های آر-۲۷آر هدایت نیمه‌فعال راداری و موشک‌های آر‌ـ۷۳ایی هدایت حرارتی.
در صورت اقدام جنگندههای بمب‌افکن یا پهپادهای رزمی و شناسایی جمهوری آذربایجان به نقض حریم هوایی ایران، در عرض ۱۵ تا ۲۰ دقیقه، یک یا هر دو فروند میگ‌ـ۲۹بی مسلح در حالت آماده‌باش پایگاه را ترک می‌کنند و پس از برخاستن، با استفاده از پس‌سوز موتورهای آر دی-۳۳، خود را به‌سرعت به موقعیت دشمن می‌رسانند و درگیری هوایی را آغاز می‌کنند.
علاوه بر میگ-۲۹بی در آماده‌باش سریع، پایگاه دوم شکاری تاکتیکی همواره دو تا سه فروند از جنگندههای سبک اف-۵ایی را نیز که هرکدام به دو تیر موشک هوا به هوای هدایت حرارتی سایدوایندر مجهز است در حالت آماده‌باش سریع ده دقیقه‌ای دارد. این جنگنده‌ها در حقیقت مکمل میگ‌های ۲۹ در ماموریت‌های رهگیری هواپیماها و پهپادهای متخاصم‌اند.
در ۷ مهر ۱۴۰۰، ساعت ۱۵ بعد‌از‌ظهر به وقت تهران، دو فروند جنگنده رهگیر میگ ۲۹بی گردان ۱۱ شکاری تاکتیکی، پایگاه یکم شکاری شهید لشکری را ترک و به سمت تبریز پرواز کردند. اعزام این جنگنده‌ها به پایگاه دوم شکاری تاکتیکی در راستای تقویت اسکادران ۲۲ شکاری تاکتیکی صورت گرفت، اسکادرانی که تمامی جنگندههای میگ ۲۹ آن در حال حاضر عملیاتی نیستند و شماری از آن‌ها در تهران و تبریز تحت تعمیرات اساسی‌اند.
نقش پایگاه‌های سوم و هشتم شکاری تاکتیکی در دفاع از حریم هوایی شمال غرب
پایگاه سوم شکاری تاکتیکی شهید نوژه (شاهرخی) نیروی هوایی ارتش در کبودراهنگ واقع در نزدیکی همدان بیش از ۲۰ فروند جنگنده بمب‌افکن افـ۴ایی فانتوم ۲ (F-4E Phantom II) در خدمت گردان ۳۱ شکاری تاکتیکی‌اش دارد. علاوه بر آن‌ها، تعداد انگشت‌شماری از هواپیماهای شناسایی تاکتیکی آر افـ۴ایی (RF-4E) در خدمت گردان ۳۱ شناسایی تاکتیکی این پایگاه عملیاتی‌اند. همواره دو فروند از جنگندههای افـ۴ایی این پایگاه همراه یک فروند رزرو مسلح به موشک‌های نیمه‌فعال راداری ایم‌ـ۷ایی اسپارو (AIM-7E Sparrow) و حرارتی ایم‌ـ۹جی سایدوایندر (AIM-9J Sidewinder) برای مقابله با تهدیدهای هوایی در غرب کشور در حالت آماده‌باش واکنش سریع قرار دارند.
د ر جریان جنگ آذربایجان و ارمنستان در منطقه آرتساخ یا قره‌باغ در سال گذشته، این گردان ماموریت داشت تا در صورت نیاز، با اختصاص شماری از جنگندههای افـ۴ایی، ماموریت گشت هوایی در شمال غرب کشور را به انجام برساند، ماموریتی که در آن این جنگنده‌ها به سوخت‌گیری از هواپیماهای سوخت‌رسان بویینگ ۷۰۷ـ۳جی۹سی و بویینگ ۷۴۷ـ۳۱اف به پرواز درآمده از پایگاه یکم شکاری تاکتیکی نیاز داشتند. شماری دیگر از این جنگنده‌ها نیز همواره برای انجام ماموریت‌های پشتیبانی نزدیک هوایی در حمایت از یگان‌های رزمی نیروی زمینی ارتش در مناطق مرزی با جمهوری آذربایجان و آرتساخ در آماده‌باش بودند.
در حال حاضر، نه تنها گردان ۳۱ شکاری تاکتیکی برای انجام ماموریتی مشابه در جریان رزمایش فاتحان خیبر نیروی زمینی ارتش آماده شده است بلکه پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی در اصفهان نیز دستور دارد تا در مدت رزمایش فاتحان خیبر، با به پرواز درآوردن جنگندههای رهگیر افـ۱۴آ تامکت (F-14A Tomcat) گردان ۸۱ شکاری تاکتیکی بر فراز شمال غرب ایران، ماموریت گشت مسلح هوایی را به انجام برساند. در این راستا، در ۷ مهر، دو فروند جنگنده رهگیر تامکت با پشتیبانی یک فروند هواپیمای سوخت‌رسان بویینگ ۷۰۷ـ۳جی۹سی ماموریتی مشابه انجام دادند.
خطر اقدام جنگندههای نیروی هوایی آذربایجان به نقض حریم هوایی ایران
آذربایجان نیروی هوایی کوچکی دارد البته در مقایسه با نیروی هوایی ارمنستان، شمار هواپیماهای جنگنده‌اش بیشتر است. جنگندههای این نیرو در دو مدل خلاصه می‌شوند، رهگیر‌های میگ‌ـ۲۹ و هواپیماهای تهاجمی سوخو‌ـ۲۵. این نیرو در مجموع یازده فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۹اس و سه فروند نمونه آموزشی یعنی میگ‌ـ۲۹یوبی در اختیار دارد. بر اساس تصاویر ماهواره‌ای تهیه‌شده در سال جاری، تمامی سه فروند میگ‌ـ۲۹یوبی به همراه پنج فروند نمونه تک‌کابینه رهگیر در پایگاه مادر، یعنی ناسوسنایا واقع در نزدیکی باکو، عملیاتی بودند. وظیفه آن‌ها حفظ و حراست از آسمان جمهوری آذربایجان و به‌خصوص باکو، پایتخت این کشور، است.
جنگندههای رهگیر میگ۲۹ در سال ۱۳۸۴ و به‌دنبال بازنشسته شدن جنگندههای میگ‌ـ۲۵پی‌دی‌اس نیروی هوایی آذربایجان، سفارش داده و در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ تحویل داده شدند. این جنگنده‌ها پیش‌تر در خدمت نیروی هوایی اوکراین بودند و از سال‌های نخستین دهه ۱۳۷۰ پرواز نکرده بودند. تعمیر اساسی و ارتقای آن‌ها پیش از تحویل به نیروی هوایی آذربایجان، در مرکز تعمیرات هواپیمای لِویو (Leviv State Aircraft Repair Plant) صورت گرفت.
علاوه بر جنگندههای رهگیر میگ۲۹، نیروی هوایی آذربایجان ۳۴ فروند جنگنده تهاجمی سوخو۲۵ در اختیار دارد که ۲۰ فروند آن‌ها هم‌زمان عملیاتی‌اند. پایگاه اصلی آن‌ها قیورد امیر (کوردامیر) است. همواره دو فروند از آن‌ها به فرودگاه نخجوان اعزام می‌شوند تا در صورت نیاز، به انجام ماموریت پشتیبانی نزدیک هوایی در حمایت از نیروهای زمینی در این منطقه کوچک بپردازند. علاوه بر فرودگاه نخجوان، شماری دیگر از جنگندههای سوخو۲۵ کوردامیر به‌طور موقت در فرودگاه دالیار نیز مستقر شده‌اند.
در سال‌های اخیر، نیروی هوایی آذربایجان قابلیت‌های رزمی جنگندههای سوخو۲۵ خود را افزایش داده است. با خریداری و تعبیه غلاف‌های جنگ الکترونیک تالیسمان (Talisman) ساخت بلاروس، سطح دفاع فردی این جنگنده‌ها در برابر موشک‌های هدایت راداری از انواع هوا به هوا و سطح به هوا افزایش یافته است. آن‌ها همچنین قابلیت حمل موشک‌های کروز SOM و بمب‌های هدایت ماهواره‌ای ساخت ترکیه را پیدا کرده‌اند. البته با توجه به حضور سامانه‌های پدافندی برد کوتاه تور ام۲ نیروی دفاع هوایی ارمنستان در صحنه نبرد، از این جنگنده‌ها به‌ندرت استفاده شد و بیشتر از پهپادهای رزمی بیرق‌دار تی‌بی۲ و پهپادهای انتحاری برای حمله به نیروهای زمینی ارمنستان استفاده شد.
پهپادهای تهاجمی و انتحاری، مهم‌ترین تهدید یگان‌های اعزامی نیروی زمینی ارتش به شمال غرب ایران
در صورت بروز درگیری نظامی بین ایران و آذربایجان، به نظر نمی‌رسد نیروی هوایی آذربایجان برای عملیات‌های رهگیری و تهاجمی در حریم هوایی ایران، از هواپیماهای جنگنده‌اش استفاده کند. عمده حملات هوایی این نیرو را پهپادهای بیرق‌دار تی‌بی۲ ساخت ترکیه و همچنین پهپادهای انتحاری اسرائیلی چوت هارپی، هاروپ و ایرواستار انجام خواهد گرفت. با توجه به فقدان سامانه‌های پدافندی برد بلند مانند اس‌ـ۳۰۰پی ام یو‌ـ۲ و حتی برد کوتاه در منطقه شمال غرب ایران، جنگندههای رهگیر میگ‌ـ۲۹ گردان ۲۲ شکاری تاکتیکی در خط مقدم مبارزه با آن‌ها خواهند بود.
البته بیش از آنکه جنگندههای رهگیر نیروی هوایی ارتش برای دفع خطر نقض حریم هوایی ایران از جانب پهپادهای رزمی و انتحاری آذربایجان، مورد نیاز باشد، به سامانه‌های اخلالگر ارتباط پهپاد با مرکز کنترل و همچنین اخلالگر موقعیت‌نمای جهانی نیاز است، که البته فقط در خدمت نیروی زمینی سپاه پاسداران‌اند. سامانه‌های آفتوبازا (Avtobaza) و ژیتل (Zhitel) در جریان مناقشات ارمنستان و آذربایجان در سال گذشته، برای مقابله با تهدید پهپادهای آذربایجان در مناطقی چون اصلاندوز استفاده شدند و با استفاده از آن‌ها، شماری از پهپادهای آذربایجانی که حریم هوایی ایران را نقض کرده بودند به غنیمت گرفته شدند.
اگرچه نیروی زمینی ارتش فاقد چنین سامانه‌های اخلالگر و جنگ الکترونیک است، در روزهای گذشته، تصاویری منتشر شده‌اند که نشان می‌دهند شماری از اخلالگرهای امواج جی‌پی‌اس یا موقعیت‌نمای جهانی و همچنین امواج رادیویی متعلق به نیروی زمینی ارتش در مناطق مرزی با نخجوان در شهرستان‌های ماکو و پلدشت مستقر شده‌اند که در صورت بروز درگیری نظامی بین ایران و آذربایجان، می‌توانند از یگان‌های زرهی، توپخانه، پیاده و مکانیزه نیروی زمینی ارتش در برابر حملات پهپادهای جمهوری آذربایجان محافظت کنند.
ایندیپندنت فارسی- بابک تقوایی کارشناس نظامی و دفاعی