آن‌ها که تجربه زندان را دارند، درباره کیفیت بد و قیمت گزاف اجناس فروشگاههای زندان اتفاق نظر دارند و از شرایطی می‌گویند که زندانی را وادار به خرید از این فروشگاه‌ها می‌کند. زندانیان در روایت‌های خود تاکید دارند که غذای زندان به صورت عامدانه آن‌قدر بد طبخ می‌شود که شما مجبور شوید برای رفع گرسنگی از فروشگاه زندان خرید کنید؛ چون پای اجبار در میان است، فروشگاه‌ها اجناس بی‌کیفیت را به قیمت دلخواه به شما می‌فروشند.
انحصار و اجبار ایجاد شده برای زندانیان به سود بنیاد تعاون زندانیان کشور بوده، چرا که تمامی فروشگاههای داخل زندانهای سراسر کشور متعلق به «بنیاد تعاون زندانیان کشور» است. درباره این مجموعه اقتصادی چه می‌دانیم؟
شاید زمانی که در کافی‌شاپ حامی قهوه می‌نوشید یا در فودکورت مرکز خرید قلهک مشغول غذا خوردن هستید و یا آخرین اجناس برند مورد علاقه خود را تماشا می‌کنید، اصلا ندانید که این مرکز خرید شیک که بیشتر نیازهای قشر مرفه را تامین می‌کند، به زندان و کار سخت و مزد اندک زندانیان ارتباط دارد. فروشگاه‌ها، مراکز تفریحی و خدماتی زیادی متعلق به بنیاد تعاون زندانیان کشور است که برخی اجناس آن‌ها را زندانیانی تامین می‌کنند که مزد ناچیزی می‌گیرند.
بنیاد تعاون زندانیان کشور چیست و چه می‌کند؟
بنیاد تعاون زندانیان کشور، سازمانی حاکمیتی، اما غیرانتفاعی است. تمامی فروشگاههای داخل زندانهای سراسر کشور متعلق به این بنیاد است. در تبصره ۲ بند چهار آیین‌نامه قانونی و مقررات اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور تاکید شده که «اجناس و لوازم فروشگاههای زندان باید به قیمت عادلانه روز بوده و در صورت وجود اجناس تعاونی الزاما با قیمت تعاونی فروخته شود.» در تبصره ۴ همین آیین‌نامه تاکید شده است: «روسای زندان‌ها مکلفند نظارت کامل بر نرخ اجناس داشته باشند و چنانچه تخلفی صورت گیرد، متخلفین را به مراجع مربوطه معرفی نمایند.» بر اساس آنچه زندانیان از زندانهای مختلف در ایران روایت می‌کنند، این نظارت به هیچ عنوان اعمال نمی‌شود.
پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد تعاون زندانیان کشور این موسسه را این‌گونه معرفی می‌کند: «بنیاد تعاون زندانیان با ۶۵ سال سابقه با هدف توانمندسازی زندانیان برای بازگشت مجدد آنان به جامعه تاسیس شده است. این نهاد بدون دریافت بودجه‌های دولتی و به صورت خودگردان هم اکنون بالغ بر ۲۲۰۰ واحد تولیدی، صنعتی، کشاورزی، دامپروری، آبزی‌پروری و خدماتی را در داخل، پیرامون و بیرون از زندانهای کشور اداره می‌نماید. زندانیان هم اکنون ۳ هزار نوع کالا و محصول را در ۱۴ گروه تولید می‌نمایند و این روند همچنان در حال افزایش است.»
۲۸خرداد۱۳۹۸، مجمع عمومی فوق‌العاده بنیاد تعاون زندانیان با حضور «ابراهیم رئیسی» برگزار و چند ماده از اساس‌نامه این بنیاد اصلاح شد. اصلاح مواد ۲ و ۲۷ اساس‌نامه و همچنین الحاق یک ماده به اساس‌نامه بنیاد تعاون، دستور این جلسه بود که ماده ۲ اساس‌نامه به شرح ذیل اصلاح و به تصویب مجمع عمومی رسید: «بنیاد تعاون زندانیان دارای شخصیت حقوقی مستقل است و تمام فعالیت‌های آن غیرانتفاعی و ماهیت بنیاد غیردولتی بوده و با رعایت قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران و مفاد این اساس‌نامه اداره می‌شود.» همچنین ماده ۱۲ اساس‌نامه بنیاد به شرح ذیل اصلاح و به تصویب مجمع عمومی رسید: «هیئت‌مدیره بنیاد تعاون زندانیان از ۵ عضو تشکیل می‌شود که با پیشنهاد رییس سازمان زندان‌ها و تصویب و حکم رییس مجمع منصوب خواهند شد؛ رئیس هیئت‌مدیره از بین اعضا و توسط رییس مجمع تعیین می‌شود.»
پس از این تغییر و تحول، در جدیدترین آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور مصوب ۲۸اردیبهشت۱۴۰۰ تاکید می‌شود: «بنیاد تعاون زندانیان، موسسه‌ای است غیرانتفاعی و دارای شخصیت حقوقی مستقل است.»
خبرگزاری مهر در تاریخ ۲۳تیر۱۳۹۷ در گزارشی مدعی می‌شود ۸۰۰ واحد تولیدی کوچک و بزرگ زیر نظر بنیاد تعاون زندانیان کشور فعالند. «رحیم مطهرنژاد»، مدیر عامل سابق و عضو فعلی هیات‌مدیره این بنیاد مرداد ۱۳۹۹، گفته بود: «هر سال که شورای عالی کار نرخ حقوق و دستمزد را تعیین می‌کند، ما هم به سهم خود در رابطه با حقوق و دستمزد زندانیان تصمیمات جدیدی می‌گیریم که اتفاقا این اقدام در فروردین ۹۹ اتفاق افتاد و به تمامی استان‌های ما ابلاغ شد که حقوق و مزایای کار زندانیان بر اساس کار و فعالیتی که انجام می‌دهند، افزایش داده شود.» او ادامه داد: «ما در واقع دو نوع حقوق و دستمزد برای زندانیان در نظر می‌گیریم؛ یکی از آن‌ها بر اساس کار روزانه می‌باشد، درست هنگامی که کار ما قابلیت اندازه‌گیری ندارد، مثلا در یک زمین هزار هکتاری تعدادی زندانی در زمین کشاورزی و یا دامداری و یا پرورش آبزیان کار می‌کنند که ما نمی‌توانیم اندازه‌گیری کنیم و به آن‌ها دستمزد روزانه می‌دهیم که یک بخشی از مصوبه هر سال است، مثلا اگر امسال فرضا حداقل حقوق و دستمزد کارگران یک میلیون و هشتصد هزار تومان باشد، ما بخشی از آن را در هیئت‌مدیره خود تصویب می‌کنیم و به آن‌ها پرداخت می‌کنیم. در حال حاضر بین ۵۰ تا ۶۰ درصد رقم مصوب شورای عالی کار در نظر گرفته می‌شود.» این ادعای مدیر عامل سابق بنیاد به گواهی چند زندانی سابق صحت ندارد. ایران‌وایر پیش‌تر در گزارشی روایت‌هایی از چند زندانی سابق که در کارگاه‌های زندان کار می‌کردند، منتشر کرد. بر اساس این روایت‌ها در سال ۱۳۹۸ حداقل دستمزد یک میلیون و پانصد و هفده هزار تومان تعیین شده بود؛ اما به زندانیان کارگر خیاطی در اندرزگاه ۷ زندان اوین، ۶۰۰ هزار تومان پرداخت می‌شد که این رقم کمتر از ۴۰ درصد حداقل دستمزد در آن سال بوده است.
هیات‌مدیره بنیاد تعاون زندانیان
بر اساس اعلام پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد تعاون زندانیان، این بنیاد بیش از ۱۱۰۰ محصول در زندانهای سراسر کشور را تولید و به فروش می‌رساند. کارگاه‌های خیاطی، بافت تابلوفرش، نجاری، معرق، بسته‌بندی صنایع غذایی و خشکبار، عروسک‌سازی، زیورآلات، صنایع دستی مانند جواهردوزی، مونتاژ دوچرخه، تولید کیف و کفشِ چرمی و ورزشی، ساک، چمدان، روکش صندلی خودرو، البسه کار، ماسک‌های بهداشتی، گان، محافظ صورت، دامپروری، باغداری، پرورش ماهی، تولید انواع مواد غذایی و تولید پوشاک از جمله فعالیت‌های شرکت‌های زیرمجموعه بنیاد تعاون زندانیان و به طور خاص هلدینگ اقتصادی حامی است. شرکت آژند آرمه کرج (دارای فعالیت در زمینه انبوه‌سازی و صنعت ساختمان) که در سال ۱۳۹۷ به شرکت عمران و ساختمان حامی امید تغییر نام داد، کشت و صنعت حامیان فدک فشافویه (که مالک صدها هکتار باغات از جمله چند صد هکتار باغ پسته است) و شرکت نفت و پالایش حامی پاسارگاد کیش (که در زمینه توسعه میادین نفتی و حفاری و اکتشاف فعالیت دارد) از دیگر زیرمجموعه‌های بنیاد تعاون زندانیان کشور است. همچنین شرکت کشت و صنعت سرزمین گل حامی که در زمینه تولید و فروش انواع گل در ایران فعال است هم زیرمجموعه بنیاد تعاون زندانیان کشور است.
اعضای فعلی هیات‌مدیره بنیاد تعاون زندانیان کشور پنج نفر هستند: «خسرو مختاری»، «رحیم مطهرنژاد»، «سید صولت مرتضوی»، «محمد آرام بن یار» و «رضا زنگنه نژاد». خسرو مختاری از دی ۱۳۹۹ مدیرعامل این بنیاد است. او پیش از اینکه مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان شود، مدیرعامل شرکت ساختمانی امید از زیرمجموعه‌های ستاد اجرایی فرمان امام بوده است. خسرو مختاری در حال حاضر عضو هیات‌مدیره چندین شرکت دولتی و خصولتی دیگر نیز هست. مختاری همچنین رییس هیات‌مدیره شرکت بازرگانی حامیان امید فردا، از زیرمجموعه‌های بنیاد تعاون زندانیان کشور است. این شرکت در حوزه فناوری اطلاعات و خدمات الکترونیکی فعال است.
سید صولت مرتضوی، رییس هیات‌مدیره بنیاد زندانیان کشور و یکی از معروف‌ترین اعضای آن است. او اکنون معاون اجرایی رییس‌جمهور و سرپرست نهاد ریاست‌جمهوری است. مرتضوی عضو هیات‌مدیره شرکت توسعه خدمات الکترونیک حامی عدالت، از زیر مجموعه‌های بنیاد تعاون زندانیان نیز است.
محمد آرام بن‌یار، علاوه بر عضویت در هیات‌مدیره بنیاد تعاون زندانیان، عضو هیات مدیره بیمه ما از زیر مجموعه‌های بانک ملت و مدیرعامل و عضو هیات‌مدیره شرکت «سرمایه‌گذاری داریس آرمان کیش» بوده است. نام محمد آرام بارها در دادگاه فساد بانک ملت بر زبان آمد و حتی مجبور شد در چند جلسه دادگاه به سوالات قاضی و نماینده دادستان پاسخ دهد؛ اما هیچ‌گاه به طور رسمی در آن پرونده متهم نشد. شرکت داریس آرمان کیش یکی از چند شرکت تراستی بود که بانک ملت با استفاده از آن‌ها اقدام به دور زدن تحریم‌ها می‌کرد و در نهایت منجر به تحریم بانک ملت از سوی اروپا و انگلیس شد.
علاوه بر چهره‌های فعلی حاضر در هیات‌مدیره این موسسه، یکی از چهره‌های اصلی و سازمان‌دهنده بنیاد تعاونی زندانیان کشور به صورت فعلی و با فعالیت‌های ویژه اقتصادی، یکی از فرماندهان سابق سپاه است. «اکبر غمخوار» که سابقه مدیرعاملی باشگاه فوتبال پرسپولیس را هم دارد. غمخوار رییس هیات‌مدیره بنیاد زندانیان و همچنین عضو هیات‌مدیره و تصمیم‌گیر اصلی اغلب شرکت‌های زیرمجموعه بنیاد نیز است؛ او که سابقه حضور در نهادهای اقتصادی نظامی مانند بنیاد تعاون سپاه و بنیاد مستضعفان را در کارنامه داشت، بنیاد تعاون زندانیان را نیز به سمت و سوی یک هلدینگ اقتصادی بزرگ سوق داد و البته نامی هم از او در میان نیست.
هلدینگ اقتصادی حامی، ثروت‌اندوزی از کار زندانیان
هلدینگ اقتصادی حامی، مهم‌ترین و بزرگترین زیرمجموعه بنیاد تعاون و بازوی اصلی اقتصادی آن است. بسیاری از محصولاتی که در فروشگاههای زندان به زندانیان عرضه می‌شود، توسط مجموعه حامی تولید می‌شود. محصولاتی با کیفیت نازل و قیمت گزاف که زندانیان گریزی از خرید آن ندارند. زندانیان سابق به محصولات این شرکت مانند کنسرو ماهی، برنج، مرغ و محصولات بهداشتی تولید آن اشاره کرده و تاکید می‌کنند با قیمتی زیاد و کیفیتی بسیار پایین در فروشگاههای زندان عرضه می‌شود. فعالیت‌های حامی صرفا در فروشگاههای زندان خلاصه نمی‌شود. هم اکنون حدود ۵۰ فروشگاه زنجیره‌ای تحت نام حامی در سراسر ایران فعالند. فروشگاه‌هایی که بسیاری از مردم نمی‌دانند محصولاتش از کار با مزد اندک زندانیان تولید می‌شود. تاسیس فروشگاههای زنجیره‌ای حامی به سال ۱۳۸۸ برمی‌گردد که اولین شعبه آن در تهران افتتاح شد. ۲خرداد۱۳۹۹، خبرگزاری میزان اعلام کرد بنیاد تعاون زندانیان طی ۸ سال گذشته ۴۵ فروشگاه زنجیره‌ای حامی را در مراکز استان‌ها و کلان‌شهرها احداث، تجهیز و مورد بهره‌برداری قرار داده است و هدف نیز تا پایان سال، افزایش فروشگاه‌ها تا ۷۰ واحد است. فروشگاههای زنجیره‌ای حامی در خوزستان، کردستان، زنجان، لرستان، قزوین، اصفهان، تهران و … شعبه دارد. شعبه اصلی تهران در منطقه شهرزیبا و کنار کانون اصلاح و تربیت واقع شده است. کنار فروشگاه، یک کافه هم با نام حامی احداث شده تا مشتریان فروشگاه اگر هوس کافه‌گردی کردند، راه دوری نروند. یکی از کارمندان فروشگاه حامی شعبه شهرزیبا به ایران‌وایر گفت: «ما حدود ۴۰۰۰ قلم کالا به مشتریان ارائه می‌دهیم که بنابر آنچه از مدیران شنیده‌ام، بیش از نیمی از آن‌ها توسط زندانیان و در داخل زندان تولید می‌شود.» او در رابطه با میزان حقوق و دستمزد خود در این فروشگاه گفت: «حقوق ما همان حداقل حقوق وزارت کار است که با اضافه کاری و تشویق و … به حدود سه میلیون و ۵۰۰ هزار تومان می‌رسد. بعضی اوقات فکر می‌کنم وقتی به من که با میل خود و البته از سر ناچاری بر سر این شغل آمدم، چنین دستمزد ناچیزی پرداخت می‌کنند؛ می‌توانم تصور کنم از زندانیان چه بیگاری کشنده‌ای می‌کشند.»
بر اساس اعلام بنیاد تعاون زندانیان، تمامی مراحل طراحی، احداث، ساخت لوازم و دکوراسیون، تجهیز و بهره‌برداری از فروشگاه‌ها، با همکاری زندانیان انجام شده است. فعالیت‌های اقتصادی بنیاد تعاون زندانیان کشور به این فروشگاه‌ها هم ختم نمی‌شود.
مرکز خرید و فودکورت قلهک
مراکز رفاهی و تفریحی، کارواش، رستوران، مهمانسرا و مرکز خرید بسیاری در سراسر کشور متعلق به این بنیاد است. مرکز خرید قلهک در خیابان شریعتی تهران، یکی از مراکز خرید متعلق به این بنیاد است. مرکز خریدی که می‌توان آن را یکی از مراکز خریدی دانست که برای قشر مرفه جامعه تعبیه شده است. مرکز خرید قلهک در سال ۱۳۸۶ با یک معماری مدرن در زمینی با مساحت ۲۰۰۰ مترمربع در خیابان شریعتی ساخته شد. این مرکز خرید دارای ۷۰ واحد تجاری در ۲ طبقه و دارای ۶۰ واحد اداری در ۸ طبقه است. دفتر مرکزی اغلب شرکت‌های زیرمجموعه بنیاد تعاون زندانیان مانند شرکت بازرگانی حامیان امید فردا، شرکت توسعه خدمات الکترونیک حامی عدالت و شرکت بنیاد تعاون وحرفه آموزی وصنایع زندانیان کشور در واحدهای اداری همین مرکز خرید قرار دارند. مرکز خرید قلهک یک مرکز خرید لوکس در یکی از مناطق شمالی و گران تهران است. از این مرکز خرید می‌توانید انواع پوشاک مردانه، زنانه و بچه‌گانه، طلا و لوازم آرایشی و … را تهیه کنید. برندهایی مانند ماکسیم، کهن چرم، پوشاک مردانه فرست‌من و بوتو لوجیانو به همراه چندین برند فروش طلا و جواهر در این مرکز خرید قرار دارند. فودکورت قلهک نیز بخشی دیگر از این مرکز خرید است. در این مکان پیش از شیوع بیماری کرونا، مسابقات مهم فوتبال به صورت زنده بر روی پرده‌هایی بزرگ به نمایش در می‌آمد و چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه شب‌ها موسیقی زنده اجرا می‌شد. رستوران فارسی، کرو ساندویچ، کافه ویونا، پیاتزا، آرماساندویچ، سالادچی و قلهک دیزی‌بار از مجموعه‌هایی هستند که در فودکورت قلهک حضور دارند. مدیر یکی از رستوران‌هایی که در این فودکورت حضور دارند با اشاره به اینکه میزان اجاره واحدهای تجاری و اداری این مرکز خرید بسیار بالاست، به ایران‌وایر گفت: «تقریبا همه این واحدها همچنان در تملک بنیاد تعاون زندانیان است و ما همه مستاجر هستیم. قیمت اجاره‌ها هم بر اساس قیمت روز منطقه محسوب می‌شود که طبیعتا بسیار گران است.» او افزود: «بیشتر مشتریان این مرکز خرید اصلا نمی‌دانند که اینجا به زندان و بنیاد زندانیان ارتباطی دارد و البته شک هم دارم که برایشان تفاوتی داشته باشد. ما هم نمی‌دانیم که اجاره بهای گزافی که می‌پردازیم کجا هزینه می‌شود و یا این مرکز خرید مثلا با ظلم به زندانیان ساخته شده یا نه، مردم این روزها آن‌قدر درگیر مشکلات خود هستند که فکرشان به این سمت نمی‌رود. یکی از مغازه‌داران اگر اجاره‌اش دو ماه عقب بیفتد، به‌راحتی تخلیه‌اش می‌کنند؛ چرا که پشت ماجرا زندان و قوه قضاییه است. فقط کلاه‌مان را سفت چسبیده‌ایم تا باد نبرد.»
میزان درآمد و نوع هزینه‌کرد بنیاد تعاون زندانیان کشور مشخص نیست و ارتباط دلایل وجود این بنیاد با فعالیت‌هایی در زمینه نفت و انرژی و ساختمان هم در هاله‌ای از ابهام است. آنچه بدیهی است اما بزرگ شدن سال به سال شرکت‌های زیرمجموعه این بنیاد و افزایش ثروت آن ماحصل رنج روزمره زندانیان در ایران است. زندانیانی که به واسطه انحصار ایجاد شده برای این نهاد اقتصادی، هم مجبور به خرید از آن و هم تولید برای این مجموعه در قبال دستمزدی اندک است. تولیداتی که با قیمتی گزاف در فروشگاه‌ها و مراکز خرید لوکس این بنیاد در کشور به مردم عرضه می‌شود.
دانیال کیوان‌فر – ایران وایر: