بحران آب در تهران دیگر از مرحله هشدار عبور کرده و وارد مرحله جدید بی آبی شده است؛ شاید این کلمه چندان معنا و مفهومی برای شهروندانی که هر روز شیر آب را باز می‌کنند و شاهد جوشش این مایه حیات هستند، نداشته باشد اما اگر تنها نیم نگاهی به آمار و ارقام وضعیت سدها بیندازیم متوجه عمق فاجعه منابع آبی خواهیم شد.
به گزارش ایسنا، کاهش ۳۱۴ میلیون متر مکعبی ذخایر سدهای پنجگانه تهران در انتهای شهریورماه، هشدارهای سازمان هواشناسی برای فصولی بی‌باران و کاهش ۹۷ درصدی بارش‌ها نسبت به سال قبل اعداد عجیب و دور از انتظاری هستند، اما واقعیت منابع آبی تهران نزدیک شدن به نقطه بی آبی است.
محمد شهریاری – مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران- در گفت‌وگویی تفصیلی با ایسنا، وضعیت کامل منابع آبی را تشریح کرد؛ آنطور که او گفته باتوجه به قرار گرفتن ایران در اقلیم خشک و نیمه خشک و افزایش روزافزون بارگذاری جمعیت در پایتخت، اگر مدیریت مصرف به طور جدی مورد توجه قرار نگیرد، با مشکلات زیادی در آینده‌ای نه چندان دور مواجه می‌شویم.
شهریاری درباره وضعیت منابع آبی سدهای پنجگانه تهران و مقایسه آن با سال قبل، اظهار کرد: سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ در حالی به اتمام رسید که یکی از کم بارش‌ترین سال ها را تجربه و رکورد جدیدی را در بارش فروردین ماه با تنها ۲.۳ میلیمتر بارندگی بعنوان کمترین بارش در دوره آماری ۵۳ ساله ثبت کردیم. این سال آبی با حجم ورودی یک میلیارد و ۳۲۵ میلیون متر مکعب به مخازن سدهای پنجگانه به اتمام رسید و این در حالی است که این حجم ورودی در سال آبی گذشته به میزان دو میلیارد و ۲۱۴ میلیون متر مکعب بود، یعنی با یک کاهش ۸۸۹ میلیون مترمکعبی ورودی آب به سدها مواجه شدیم.
کاهش ذخیره مخزن ۳۱۴ میلیون متر مکعبی سدهای تهران
به گفته وی اگر بخواهیم به زبان ساده‌تر کاهش ۸۹۹ میلیون مترمکعب آب را تفسیر کنیم باید بگوییم این عدد بیش از ۴ برابر مخزن پر سد امیرکبیر، دو برابر مخزن پر سد طالقان است، این میزان کاهش باعث شد که ما شروع سال آبی جدید را با کاهش مخزن ۳۱۴ میلیون متر مکعبی نسبت به انتهای شهریور سال گذشته تجربه کنیم، این میزان کاهش حجم مخزن و ذخیره طبیعتاً باتوجه به خشکسالی حاکم در کشور و استان تهران می تواند تبعات زیادی را در پی داشته باشد.
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران با بیان اینکه اگر در تابستان امسال توانستیم تأمین آب مطمئن و پایدار در تهران را داشته باشیم علت آن این بود که در کنار همراهی شهروندان محترم و مدیریت منابع آبی که صورت گرفت، شهریور سال ۱۳۹۹ با حجم ذخیره ۸۱۶ میلیون متر مکعبی وارد سال آبی گذشته شده بودیم، ولی در حال حاضر علاوه بر کاهش ۳۱۴ میلیون مترمکعبی ذخیره سدها، در خصوص آوردهای سدها نیز روندی که اکنون شکل گرفته متاسفانه روند کاهشی بوده و ۴۶ درصد ورودی آب به دریاچه سدهای تحت پوشش نسبت به مدت مشابه سال گذشته با کاهش مواجه شده است که بیشترین کاهش در سامانه شرق می باشد.
سامانه‌های تأمین شرب آب تهران چگونه عمل می کنند؟
شهریاری با اشاره به سامانه‌های تأمین آب شرب تهران، اظهار کرد: دو سامانه در تهران وجود دارد، سامانه غرب شامل سدهای طالقان و امیرکبیر و سامانه شرق نیز شامل زنجیره سدهای لار، لتیان و ماملو می شود؛ از سدهای امیرکبیر و طالقان بخشی از نیاز آب شرب شهرهای کرج و هشتگرد و بخش عمده ای از آب شرب شهر تهران در تصفیه خانه های شماره یک، دو و شش، واقع در مرکز و غرب تهران تأمین شده و آب خام ارسالی از سدهای سامانه شرق نیز در تصفیه خانه های سوم، چهارم، پنجم و هفتم واقع در شرق، شمال شرق و جنوب شرق تهران تصفیه و وارد شبکه توزیع آب شرب شهری می شود.
برای تأمین آب نیازمند همراهی شهروندان هستیم
وی اظهار کرد: متاسفانه روندی که در خصوص کاهش منابع آبی و کاهش بارش ها اتفاق افتاده نیازمند همکاری و همیاری کلیه همشهریان محترم است که بتوانیم با این کاهش ذخیره آبی، کاهش بارش‌هایی که سازمان هواشناسی اعلام کرده که مهر و آبان کم بارش و زیر نرمال خواهیم داشت و آذرماه احتمالا شرایط نرمال شود، بتوانیم شرایط را به نحوی مدیریت کنیم که خط قرمزهایی که برای ما تعریف شده هم در بحث کیفی آب و هم مباحث کمی رسالتمان را به نحو احسن انجام دهیم.
وضعیت سدهای تهران به تفکیک هر سد چگونه است؟
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران درباره وضعیت سدهای تهران، گفت: درحال حاضر سد امیرکبیر ۸۸ میلیون متر مکعب موجودی مخزن دارد که سال گذشته این حجم ۱۲۸ میلیون متر مکعب بود و سد طالقان در حال حاضر ۱۹۷ میلیون متر مکعب ذخیره مخزن دارد که در سال گذشته این عدد در چنین روزی ۲۸۰ میلیون متر مکعب آب ثبت شده بود.
کاهش ۱۲۳ میلیون متر مکعبی ذخیره آب در سامانه غرب
به گفته شهریاری تجمیع ذخیره مخازن سدهای امیرکبیر و طالقان در سامانه غرب ۲۹۶ میلیون متر مکعب می شود که سال گذشته در چنین روزی این حجم ۴۰۸ میلیون مترمکعب بود و کاهش ۱۲۳ میلیون متر مکعبی را در سامانه غرب شاهد هستیم.
وی با بیان اینکه در سدهای سامانه شرق، سد لار ۴۳ میلیون متر مکعب، سد لتیان ۲۶ میلیون مترمکعب و سد ماملو ۷۷ میلیون متر مکعب ذخیره دارند گفت: سال گذشته در چنین روزی سد لار ۹۶ میلیون مترمکعب، سد لتیان ۵۴ میلیون مترمکعب و سد ماملو ۱۷۱ میلیون متر مکعب ذخیزه آبی داشتند، در حال حاضر جمع کل این مخازن ۱۴۶ میلیون متر مکعب است، سال گذشته ۳۲۱ میلیون متر مکعب موجودی آب این سدها بود که متاسفانه در این سامانه نیز ۱۷۵ میلیون متر مکعب با کاهش ذخیره آب مواجه شدیم.
وضعیت بارش ها در طول ۵۰ سال اخیر بی سابقه بود
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران در پاسخ به این سوال که تا چه میزان می توان از حجم ذخیره سدها استفاده کرد به گونه ای که برای سال آینده نیز ذخیره استراتژیک باقی بماند؟ گفت: فرایندی که درباره بهره برداری سدها صورت می‌گیرد، نه فقط در تهران بلکه در کل کشور و همه نقاط دنیا اینگونه است که معمولا از شروع سال آبی که در کشور ما از ابتدای پاییز است، رواناب‌های حاصل از نزولات جوی منابع آبی سدها بوده و در فصل زمستان بارش های برف حوضه آبریز سدها در ارتفاعات ذخیره شده و به واسطه بارش‌هایی که در فصل بهار که عملاً فصل آبگیری سدهاست، اتفاق می افتد، با سیلاب‌های حاصل از بارش ها و ذوب برف، مخازن سدها آبگیری شده و شارژ می شوند و نهایتا انتهای فصل بهار مخازن سدها در حجم حد اکثری قرار می گیرند.
شهریاری ادامه داد: معمولاً از اوایل تیرماه عملاً بیلان آبی سدها باتوجه به کاهش بارندگی و افت ورودی ها منفی شده و مصارف مربوطه و نیاز آبی پایین دست سدها به واسطه ذخیره آبی که در فصل بهار داشتیم، از حجم آب ذخیره شده در دریاچه سدها برداشت می شود و نهایتاً این فرایند در سال آبی جدید و سالهای متمادی تکرار می شود. اتفاقی که از زمستان سال ۹۹ رخ داده این بوده که بارش بسیار کمی (خصوصاً برف) در حوضه آبریز سدها داشتیم.
وی اظهار کرد: وضعیت بارش‌ها در فروردین ماه ۱۴۰۰ در طول ۵۳ سال اخیر بی سابقه بود به طوری که در مجموع ۲.۳ میلی متر بارش در حوضه آبریز سدهای استان تهران شاهد بودیم و این در حالی است که فروردین ماه سال ۱۳۹۹ نزدیک ۱۳۷ میلی متر بارش داشتیم. همین بارش اندک باعث شد حجم آب ورودی به سدها با افت شدیدی مواجه شده و افزایش دمای هوا هم موجب شد اندک برفی که در حوضه آبریز سدها داشتیم، بدون اینکه روان آبی داده باشد ذوب شده و وضعیت آبگیری سدها را با مشکل جدی مواجه ساخت.
وجود محسوس تغییر اقلیم در کشور و حوزه عملکرد استان تهران
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران با تاکید بر اینکه این مسائل موجب شد که آبگیری خوبی در سدها نداشته باشیم و ورودی آب به سدها نیز با کاهش شدیدی همراه شده و نهایتا انتهای سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ با ۳۱۴ میلیون متر مکعب کاهش ذخیره آبی در سدهای پنجگانه تهران مواجه شویم. با توجه به موضوع تغییر اقلیم که در کل دنیا در حال رخ دادن است بروز رخدادهای حدی که یکی از نشانه های تغییر اقلیم است. در کشور ما نیز کاملاً مشهود است چراکه دو سال پی در پی ترسالی خوبی را پشت سر گذاشتیم و امسال درگیر خشکسالی بی سابقه شدیم و در بخش‌هایی از آمار و اطلاعات بهره‌برداری رکوردهای حداقلی را ثبت می کنیم.
ذخیره استراتژیک سدها چگونه تعیین می شود؟
شهریاری در پاسخ به این پرسش که منظور از ذخیره استراتژیک سدها چیست اظهار کرد: با توجه به موارد پیش گفته اگر این فرایند بارش و ذوب برف و … درست اتفاق بیفتد و بتوانیم آبگیری مناسبی در سدها داشته باشیم، ذخیره آبی خوب و مناسب برای انتهای شهریورماه و انتهای سال آبی بسیار مهم می باشد چراکه در سالهای کم آبی ما برای انتهای شهریورماه یک حجم استراتژیکی را در مخازن سدها پیش بینی می کنیم، این حجم استراتژیک بر این مبنا تعیین می شود که اگر سال آبی آتی ورودی ها مناسب نباشد و خشکسالی شدیدی هم اتفاق بیفتد، باید بتوانیم با ورودی حداقل سال آبی و حجم ذخیره ای که انتهای شهریور ماه داریم، تأمین آب مطمئن و پایداری را در سال آبی آتی داشته باشیم.
شرایط نرمال نیست
وی با بیان اینکه متاسفانه شرایطی که امسال به واسطه کاهش ورودی‌ها اتفاق افتاد موجب شد که در بعضی از سدها انتهای شهریور ماه به آستانه و بعضاً به کمتر از حجم استراتژیک تعیین شده برسیم، گفت: رویکرد و برنامه ریزی که اکنون داریم این است که کسری‌ها و کاهش مخازن را با همراهی مشترکان و تعاملی که با شرکت آب و فاضلاب استان داریم، به نوعی جبران و برنامه ریزی که از قبل داشتیم برای سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ را اجرایی کنیم. طبیعتا باتوجه به وضعیت مخازن، شرایط متاسفانه خیلی خوب و نرمال نیست چراکه کاهش ۳۱۴ میلیون متر مکعب ذخایر آبی یک عدد معناداری است و امیدواریم با همین منابع آب محدود یک تأمین آب مطمئن را داشته باشیم.
روش‌های نوین برای حفظ آب
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران در پاسخ به این سوال که استفاده از روش های نوین همچون توپ های لاستیکی برای حفظ منابع آبی در سدهای تهران تا چه میزان پاسخگو خواهد بود؟ گفت: روش‌های این چنینی برای جلوگیری از تبخیر آب انجام می شود، مخازن سدها یک حجم گسترده ای از آب است، هر چقدر مساحت دریاچه سدها بزرگ تر باشد، به همان نسبت میزان تبخیر افزایش می یابد و معمولاً این کارها را در مخازن کوچک‌تر و سدهایی که وظیفه تأمین آب شرب ندارند انجام می دهند.
شهریاری افزود: در سطح استان تهران پنج سد وظیفه تأمین آب دارند و هرچه سطح آب پوشیده شود به همان میزان فرایندهای رشد جلبکی و مسائل کیفی که در عمق دریاچه ها اتفاق می افتد افزایش پیدا می کند. روش‌های دیگری نیز وجود دارد، به طور مثال یک موادی را روی سطح دریاچه می ریزند که جلوی تبخیر آب را بگیرد اما این طرح ها باتوجه به شرایط و اهداف سدهای تهران عملاً امکان‌پذیر نبوده و حجم تبخیر نیز جزو بیلان آبی سدها محاسبه می شود.
وی با بیان اینکه در شرایط عادی تبخیر از سطح دریاچه اتفاق می افتد ولی باتوجه به وضعیت منابع آبی حوضه آبریز در شرایط خشکسالی این تبخیر تهدید به حساب می آید ولی در شرایط عادی همان تبخیر هم به لحاظ بحث اکوسیستم منطقه باید اتفاق بیفتد که به لحاظ بحث‌های محیطی و آب و هوایی اثر مثبت خود را در منطقه می تواند داشته باشد.
وضعیت لایروبی سدهای تهران چگونه است؟
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران درباره وضعیت لایروبی سدهای تهران گفت: خوشبختانه سدهای پنجگانه استان تهران باتوجه به بافت و ساختاز زمین شناسی که در حوضه آبریز سدها داریم رسوب زا نیستند و میزان آورد رسوبی که در سدهای تهران اتفاق می افتد دقیقاً بر اساس برآوردهای اولیه و منطبق بر حجمی است که در مطالعات اولیه اشاره شده است.
به گفته شهریاری علاوه بر این شرایطی که به لحاظ ساختگاه و موقعیت این سدها دارند و همچنین نتایج هیدروگرافی انجام شده در دریاچه سدها به نحوی است که عملیات رسوب زدایی که معمول است برای آن ها نیازی نبوده و تا کنون انجام نشده است اما در خصوص سد لتیان بر اساس دستورالعمل هایی که داریم، عملیات فلاشینگ و جت زنی را در انتهای فصل آبگیری که اواخر خردادماه و اوایل تیرماه است انجام می دهیم.
وی ادامه داد: نحوه عملیات بدین صورت است که دریچه‌های تخلیه تحتانی را باز می کنیم و درصدی از رسوبات معلق و رسوباتی که در مجاورت و نزدیک بدنه سد جمع شده را تخلیه می کنیم اما درباره سایر سدها این نیاز نبوده و روند بهره برداری این چنین است که در دوره‌های پنجساله عملیات هیدروگرافی کف مخازن سدها را داریم که نتایج گویای این است که ته نشینی و روند حرکت رسوب بر اساس دستورالعمل ها بوده و نیازی به تخلیه مخزن و یا رسوب زدایی به روش های معمول نیست. همچنین یک محدودیت دیگری هم وجود دارد و آن اینکه تمام سدهای ما وظیفه تأمین آب شرب دارند و به دلیل اهمیت و حساسیت های تامین آب شرب پایتخت حتی درصورت نیاز به لایروبی هم مطمئناً با مشکلات عدیده به جهت انجام رسوبزدایی مواجه بودیم.
طرح جلوگیری از فرار آب لار به کجا رسید؟
شهریاری با اشاره به طرح جلوگیری از فرار آب لار گفت: یکی از مهم ترین و حیاتی ترین پروژه‌ها برای تأمین نیاز آب پایتخت در سالهای آتی پروژه علاج‌بخشی سد لار است. خوشبختانه این پروژه استارت خورده و برخی مشکلات در صدور مجوزهای مربوطه داشت که با همکاری که همه سازمانها و ارگانها انجام دادند، برطرف شده است و درصورت تأمین اعتبار به سرعت اجرا خواهد شد و با اتمام این پروژه بخشی از فرار آبی که از سد لار اتفاق می‌افتد، در خارج از فصولی که نیاز استان مازندران و پایین دست سد هست را می توانیم مهار کنیم و به سمت تهران انتقال دهیم.
در تخصیص آب برای کشت دوم کم آوردیم
وی با بیان اینکه با توجه به وضعیت آب و هوا، عدم ذخیره آبی مناسب و با در نظر گرفتن این مهم که در بخش شرب خیلی نمی توانیم سیاست انقباضی داشته باشیم، متاسفانه در بخش کشاورزی امسال به واسطه شرایطی که پیش آمد تنها توانستیم تأمین آب کشت اول را تا اواسط خردادماه داشته باشیم، اظهار کرد: برای کشت دوم و تابستانه بر اساس مکاتباتی که با استانداری های تهران و البرز داشتیم نتوانستیم از سدهای امیرکبیر و ماملو تأمین آب داشته باشیم که خوشبختانه این همراهی را هم استانداری‌ها و هم سازمان جهاد کشاورزی و کشاورزان عزیز با ما داشتند که اولویت را به تأمین آب شرب اختصاص دهیم.
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران ادامه داد:البته با توجه به اینکه بخشی از این آب کشاورزی مربوط به باغات و درختان می شود، سعی کردیم که در حوزه پایین دست سد امیرکبیر و شبکه آبیاری کرج نیاز آب باغات را تأمین کنیم و در حوزه ورامین و پایین دست ماملو نیز به واسطه اینکه شرایط سد ماملو بسیار بحرانی و شکننده بود، بر اساس هماهنگی های انجام شده سعی شد حتی المقدور با تانکر نیاز آب باغات را تأمین کنیم.
منابع آبی تهران در وضعیت فرا بحران
مقایسه میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جدید با ۲۰ روز ابتدای مهر ماه نشان می دهد که متاسفانه تا کنون در حوزه عملکرد استان تهران در مجموع ۰.۴ میلی متر بارندگی را شاهد بودیم، سال گذشته در همین مدت این عدد ۱۴.۳ میلی متر بارندگی داشتیم یعنی کاهش تقریبا ۹۷ درصدی بارش‌ها اتفاق افتاده، متوسط بلند مدت در همین بازه زمانی ۲۰ روزه ۶.۴ میلی متر متر بود که اگر با ۰.۴ مقایسه کنیم ۹۳ درصد نسبت به متوسط بلند مدت کاهش بارندگی داریم.شهریاری در پاسخ به این سوال که اوضاع منابع آبی تهران چه میزان بحرانی است؟ گفت: کاهش ذخیره آبی ۳۱۴ میلیون متر مکعبی در شروع سال آبی، اعلام سازمان هواشناسی مبنی بر اینکه بارش های پاییز زیر نرمال خواهد بود و وضعیت بارش ها گویای وضعیت بحرانی در تهران است و این هشدار را می دهد که شرایط منابع آبی استان پایدار و نرمال نیست ولی با اینحال ما در شرکت آب منطقه ای تهران با توجه به برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته و با همکاری سایر دستگاه‌های اجرایی مرتبط بخصوص شرکت آب و فاضلاب استان تهران با استفاده از کلیه ظرفیت‌های موجود و البته با همراهی و همکاری بیش از پیش شهروندان محترم ان شالله تأمین آب مطمئن و پایداری را خواهیم داشت.
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران با بیان اینکه باید توجه داشت که کشورما در یک اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد اظهار کرد: در این راستا برنامه ای با عنوان سازگاری با کم آبی در دستور کار وزارت نیرو قرار دارد که این طرح کاملاً تدوین و ابلاغ شده و در دستور کار تمام دستگاه‌های اجرایی و ارگان های مرتبط با این موضوع قراردارد که امیدواریم با انجام تکالیف ابلاغی برنامه مذکور ضمن سازگاری با شرایط اقلیمی کشورمان، با مدیریت منابع آبی محدود در اختیار در همه ابعاد مربوطه اعم از شرب، صنعت و کشاورزی و رعایت الگوهای مصرف منطبق با استانداردهای جهانی، نگاهی نیز به آیندگان ومقوله توسعه پایدار در کشورمان داشته باشیم.
به گفته شهریاری زمانی که از خشکسالی بی سابقه در ۵۰ سال اخیر سخن می گوییم یعنی باید مدیریت مصرف و توجه به محدودیت های منابع آبی چندین برابر افزایش یابد چراکه اوضاع از آنچه که گمان می شود بحرانی‌تر است و اگر از اکنون راه علاجی چاره نشود، در آینده مشکلات زیادی گریبان گیر ما خواهد شد.
تولید نیروگاههای برق آبی در تهران چقدر است؟
وی با اشاره به وضعیت تولید انرژی نیروگاههای برق آبی در تهران، گفت: شرکت آب منطقه‌ای تهران با توجه به نیروگاه‌هایی که اکنون در دست بهره برداری دارد، در سامانه غرب نیروگاههای امیرکبیر و طالقان هرکدام با دو واحد و در سامانه شرق نیروگاه کلان با سه واحد، نیروگاه زیرزمینی لوارک با دو واحد و نیروگاه لتیان با دو واحد، در مجموع با ظرفیت منصوبه ۳۱۴ مگاوات در تولید برق به شبکه برق سراسری کشور کمک می کنند.
مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه‌ای تهران افزود: متوسط تولیدی که ما در سال می توانیم از این واحد ها داشته باشیم نزدیک ۵۳۰ هزار مگاوات ساعت است که آن هم بر می‌گردد به شرایط آب و هوایی و منابع آبی، اگر شرایط آبی مناسب باشد با حداکثر ظرفیت تولید و حداکثر بهره‌برداری از این واحدها می توانیم کمک شایانی را به شبکه برق داشته باشیم ولی اگر شرایط مانند امسال باشد و با محدودیت منابع آبی روبرو باشیم، مطمئناً با کاهش تولید مواجه خواهیم بود.
کاهش ۴۰ درصدی نیروگاه های برق آبی در تهران
به گفته شهریاری در حال حاضر میزان تولید انرژی نیروگاههای برقآبی تحت پوشش شرکت آب منطقه ای تهران نسبت به مدت مشابه سال گذشته در دوره ۶ ماهه با کاهش ۴۰ درصدی تولید برق مواجه شده اند.