«سرعت پیشرفت مذاکرات وین با سرعت پیش‌روی برنامه هسته‌ای ایران همخوانی ندارد»
دولت آمریکا هشدار داده است که ایران در آستانه تولید اورانیوم غنی‌شده کافی برای ساخت بمب هسته‌ای است؛ اما فاصله ایران با توانایی به کارگیری سلاح هسته‌ای چقدر است؟
برای رسیدن به یک برنامه تسلیحات هسته‌ای کاملا کارآمد، تهران ابتدا باید از چند مانع فنی اساسی عبور کند:
۱) تولید میزان کافی اورانیوم با غنیسازی بالا (تا سطح تسلیحاتی) برای ساخت یک یا چند بمب هسته‌ای
۲) ساخت یک کلاهک هسته‌ای که بتواند مواد شکافت‌پذیر هسته‌ای را در خود جای دهد
۳) توسعه سامانه موشک‌های بالیستیک قادر به حمل و رساندن کلاهک هسته‌ای به نقطه هدف
۴) آزمایش بمب هسته‌ای
درحالی‌که ایالات متحده و قدرت‌های جهانی در آخرین فرصت برای احیای برجام، در شهر وین اتریش گردهم آمده‌اند و با جمهوری اسلامی درمورد لغو تحریم‌های آمریکا درقبال بازگشت آن به تعهدهای هسته‌ای توافق ۲۰۱۵ (سال ۱۳۹۴ شمسی) مذاکره می‌کنند، بررسی میزان زمان لازم برای غلبه ایران بر موانع فنی بالا، فوریت بیشتری پیدا می‌کند.
یک مقام ارشد آمریکایی روز یکشنبه، ۱۹ دی‌ماه، به نشریه فارن پالیسی گفت که مذاکرات وین در هفته‌های اخیر «پیشرفت اندکی» داشته است، اما این مقدار پیشرفت، برای توجیه ادامه مذاکرات تا زمان نامعلوم، کافی نیست.
این مقام آمریکایی که به‌دلیل ماهیت محرمانه مذاکرات هسته‌ای، با شرط محفوظ ماندن نامش با خبرنگار فارن‌پالیسی صحبت کرده، افزوده است که «سرعت پیشرفت مذاکرات با سرعت پیش‌روی برنامه هسته‌ای ایران همخوانی ندارد» و اگر گفت‌وگوها در طول هفته‌های آتی با روند کند فعلی ادامه یابد، واشینگتن ممکن است مجبور شود بار دیگر کارایی توافق هسته‌ای را از همه جهت بررسی کند و «درمورد اصلاح مسیر تصمیم بگیرد».
بر اساس مفاد توافق هسته‌ای سال ۱۳۹۴، ایران مجاز به تولید اورانیوم با غنای پایین (۳.۶۷درصد) برای برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز، مشروط به نظارت آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای بود. تا سال ۱۳۹۷ و خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهوری وقت ایالات متحده از برجام، ایران تا حد زیادی به این توافق پایبند بود، اما از یک سال بعد از آن، در روندی تدریجی پایبندی به تعهدهای خود در برجام را نادیده گرفت، سطح و میزان غنیسازی اورانیوم خود را افزایش داد و همچنین نظارت‌های آژانس را نیز به‌شدت محدود کرد.
درپی این موضوع، قدرت‌های غربی و اسرائیل ابراز نگرانی کرده‌اند که ممکن است پیشرفت‌های اخیر ایران در فناوری هسته‌ای، توافق برجام را که در واقع برای جلوگیری از نزدیک‌شدن ایران به سلاح هسته‌ای طراحی شده بود، به‌کلی بی‌معنا کند.
کاهش قابل‌توجه «زمان گریز هسته‌ای» ایران
در ارزیابی توانایی بالقوه ایران برای ساخت سلاح هسته‌ای، ایالات متحده بیش از موارد دیگر، بر «زمان گریز هسته‌ای» تخمینی تهران تمرکز کرده است: یعنی مدت زمانی که ایران درصورت تصمیم قطعی به ساخت بمب، باید برای تولید اورانیوم غنی‌شده لازم برای آن صرف کند.
پس از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ و اعمال محدودیت‌های برجام، ایالات متحده تخمین زده بود درصورتی که ایران تصمیم به ترک این توافق بگیرد و به‌دنبال سلاحی کارآمد باشد، ۱۲ ماه طول می‌کشد تا مواد هسته‌ای کافی برای ساخت یک بمب را تولید کند. امروز، با نصب سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر در مراکز هسته‌ای ایران، غنیسازی اورانیوم در سطح بسیار بالاتر از حد مجاز در توافق و محدود کردن دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای به تاسیسات هسته‌ای این کشور، این برآورد به حدود «یک ماه» کاهش یافته است.
دیوید آلبرایت، رئیس «موسسه علوم و امنیت بین‌الملل» (ISIS) می‌گوید ایران در حال حاضر به مقدار کافی اورانیوم غنی‌شده تا سطح ۲۰درصد و ۶۰ درصد، برای تولید دست‌کم ۴۵کیلوگرم اورانیوم بسیار غنی‌شده تا سطح ۹۰ درصد را به دست آورده که این میزان برای تولید یک بمب هسته‌ای در کوتاه‌مدت کافی است.
به گفته او، این موضوع نگران‌کننده است، زیرا تولید مواد لازم هسته‌ای با غنیسازی در سطح تسلیحاتی، یکی از دشوارترین دستاوردهای فنی در مسیر رسیدن به بمب است.
آلبرایت افزود که ظرف چند ماه، ایران می‌تواند اورانیوم غنی‌شده کافی برای ساخت دو بمب دیگر را نیز تولید کند. او تخمین می‌زند که ظرف شش ماه آینده، ایران ممکن است در موقعیتی قرار بگیرد که یک بمب هسته‌ای را آزمایش کند.
هرچند تولید اورانیوم غنی‌شده کافی برای ساخت بمب هسته‌ای نخستین مرحله و به گفته آلبرایت، یکی از دشوارترین مراحل کار است، اما به‌تنهایی برای دستیابی به زرادخانه هسته‌ای کافی نیست و دیگر مراحل ازجمله طراحی و ساخت کلاهک هسته‌ای را نیز باید در نظر گرفت.
میخائیل اولیانوف، مذاکره‌کننده ارشد روسیه در مذاکرات وین، در گفت‌وگویی اخیر با فارن‌پالیسی، تاکید کرد که آن‌چه «زمان گریز هسته‌ای» خوانده می‌شود، یک مفهوم آمریکایی است و روسیه آن را ملاک نمی‌داند. او افزود: «حتی اگر آن‌ها مقدار قابل توجهی مواد هسته‌ای تولید کنند، چه می‌شود؟… بدون کلاهک نمی‌توان از آن استفاده کرد و ایرانی‌ها کلاهک ندارند و تا مدت طولانی به فناوری‌های مربوطه دست پیدا نخواهند کرد.»
ایران کلاهک هسته‌ای قابل استفاده ندارد، اما می‌تواند بسازد
درمورد مدت زمانی که ایران برای تولید یک کلاهک هسته‌ای کارآمد فعال نیاز دارد، ابهام‌های زیادی وجود دارد.
مقام‌های جمهوری اسلامی ایران همواره هرگونه قصدی برای دستیابی به سلاح هسته‌ای را رد می‌کنند. آن‌ها فتوای علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۲ (سال ۲۰۰۳ میلادی) مبنی‌بر حرام بودن و ممنوعیت ساخت و به‌کارگیری سلاح‌های هسته‌ای را نیز به‌عنوان تاییدی برای این موضوع به میان می‌آورند.
اما آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای گزارش‌هایی مبنی‌بر توسعه برنامه تسلیحات هسته‌ای ایران تا سال ۲۰۰۳ را تایید و اعلام کرده است که ایران تا آن زمان اطلاعات کافی را برای طراحی و تولید یک بمب هسته‌ای جمع‌آوری کرده بود. برآورد اطلاعات ملی ایالات متحده نیز در سال ۲۰۰۷ این بود که ایران سال ۲۰۰۳ برنامه تسلیحات هسته‌ای خود را در پاسخ به فشارهای فزاینده بین‌المللی متوقف کرده، اما به احتمال بسیار زیاد، درها را برای ازسرگیری این برنامه در آینده، باز نگه داشته است.
درحال حاضر اطلاعات دقیقی درمورد برنامه‌های تحقیق و توسعه هسته‌ای ایران وجود ندارد، اما آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تولید دست‌کم ۲۰۰ گرم اورانیوم فلزی با غنای ۲۰درصد در ایران خبر داده است که کاربرد اصلی آن در ساخت کلاهک هسته‌ای است.
به گفته داریل کیمبال، مدیر «انجمن کنترل تسلیحات» مستقر در واشینگتن، پس از دستیابی به مواد هسته‌ای کافی برای ساخت یک بمب، برای تولید تسلیحات هسته‌ای کارآمد، یک دوره چندساله زمان لازم است.
اما برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که با محدودیت‌های ایجادشده برای نظارت آژانس، سیاست‌گذاران در تاریکی توانایی‌های هسته‌ای ایران را ارزیابی می‌کنند و حتی اگر فرض کنیم تولید نهایی کلاهک هسته‌ای چند سال زمان می‌برد، خطر دستیابی ایران به ذخایر اورانیوم غنی‌شده تا سطح تسلیحاتی، این است که می‌تواند گزینه‌های دیپلماتیک واشینگتن را محدود کند و چشم‌انداز درگیری نظامی را افزایش دهد.
یکی از پیچیده‌ترین برنامه‌های موشکی بالیستیک در خاورمیانه
در برنامه‌های تسلیحات هسته‌ای، موشک‌های بالیستیک نقش مهمی را ایفا می‌کنند و ایران سال‌ها درحال توسعه آن‌ها بوده است.
شهاب-۳ که از موشک بالیستیک نودونگ کره شمالی الگوبرداری شده است، بردی در حدود ۱۳۰۰ کیلومتر دارد. ایران همچنین با بهسازی موشک‌های شهاب-۳، چند نوع موشک دیگر ازجمله عماد، سجیل و قدر-۱۱۰ را ساخته است که برد آخری حدود ۱۹۵۰ کیلومتر است و می‌تواند تا تل‌آویو اسرائیل برسد. متخصصان برنامه موشکی ایران همچنین موشک میان‌برد خرمشهر را با برد دوهزار کیلومتر و قابلیت حمل کلاهک تا ۱۸۰۰ کیلوگرم تولید کرده‌اند که براساس ارزیابی‌های کارشناسان غربی، از روی موشک ناموفق موسودان کره شمالی ساخته شده است.
اما در اختیار داشتن موشک‌های بالیستیک به‌معنای داشتن موشک‌های بالیستیک کارآمد با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای نیست. دستیابی به توانایی سوار کردن کلاهک هسته‌ای بر موشک بالیستیک و اطمینان از این‌که موشک توان حمل کلاهک بسیار حساس هسته‌ای را تا زمان رسیدن به هدف و انفجار، خواهد داشت، نکات مهمی است که باید در نظر گرفته شود. هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست که ایران تا چه اندازه در تسلیحات موشکی خود پیشرفت کرده است.
هم‌زمان با مذاکرات احیای برجام در وین، ایران به دنبال افزایش قدرت موشکی خود بوده و روز جمعه، ۱۷ دی‌ماه، سه موشک بالیستیک دزفول، قیام و ذوالفقار را در مرکز تهران به نمایش گذاشته است. این سه موشک، که بردی حدود یک‌هزار کیلومتر دارند، ظاهرا در حمله سال ۱۳۹۸ به پایگاه‌های نظامی ایالات متحده در عراق مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
علاوه‌بر این، ماه گذشته موشک ماهواره‌‌بر سیمرغ خود را پرتاب کرد، که گامی برای تسلط بر فناوری موشک‌های سوخت جامد با هدف ارتقای موشک‌های دوربردتر محسوب می‌شود.