این روزها دیدن زنانی با مانتوهای جلو باز یا بلوز و شلواری به تن، با روسری‌هایی که بر روی شانه‌ها نشسته و پوششی متفاوت با آنچه جمهوری اسلامی ترویج می‌کند، دیگر کسی را غافلگیر نمی‌کند.
هر چه صدای اعتراض به “بدحجابی” از تریبون‌های رسمی بلندتر می‌شود، مقاومت در مقابل سبک زندگی اجباری مورد تایید نظام هم، بیشتر می‌شود.
روزی نیست که در شبکه‌های اجتماعی ویدئوهایی از مردان و زنان در حال رقصیدن و آواز خواندن در پارک‌ها، واگن‌های قطار مترو و یا در همراهی با نوازندگان خیابانی منتشر نشود. همین ماه قبل، بزرگترین تجمع اعتراضی دانشجویان تازه‌وارد به دانشگاه‌ها بعد از چند سال وقفه، اعتراض به دخالت در نحوه پوشش و سبک زندگی آنها بود، و گشت‌های ارشاد و پیامک‌های بدحجابی، تغییری در چهره جامعه ایجاد نمی‌کنند.
همه این تحولات در شرایطی است که بیش از ۳۰ دستگاه در ایران، متولی ترویج حجابند. این نهادها و سازمان‌ها از حمایت‌های گسترده ارکان مختلف قدرت برخوردارند و پول و امکاناتی گسترده دارند. اما عملکردشان تناسبی با اهداف تعریف شده برای آنها نداشته است.
کارگروه مد و لباس چیست؟
یکی از این تشکل‌‌‌‌‌‌‌ها، کارگروه ساماندهی مد و لباس است. نهادی که سال ۸۵ با تصویب قانون ساماندهی مد و لباس پا گرفت و اجرایی شدنش دو سال طول کشید.
پایه گذاری چنین ارگانی، درپی تذکرهای متعدد آیت‌الله علی خامنه‌ای در نقد “تقلید فرهنگی و مدگرایی”بود. به عنوان نمونه، رهبر جمهوری اسلامی تیر ماه سال ۸۴ گفت که با تغییر “لباس، رفتار و آرایش” مشکلی ندارد ولی نباید” قبله‌نمای این مدگرایی به سمت اروپا باشد.”
او خطاب به مسئولان گفت که “خودتان طراحی کنید و خودتان بسازید… من می‌خواهم بگویم اگر شما موی سرتان را می‌خواهید آرایش کنید، اگر می‌خواهید لباس بپوشید، اگر می‌خواهید سبک راه رفتن را تغییر دهید، بکنید؛ اما خودتان انجام دهید؛ از دیگران یاد نگیرید.”
با چنین توصیه‌هایی، نهادی تشکیل شد که اصلی‌ترین وظیفه‌‌اش “حفظ و تقویت فرهنگ و هویت ایرانی-اسلامی و عرضه لباس‌هایی در جهت پرهیز از مصرف الگوهای بیگانه” عنوان شده است.
ساختار کارگروه ساماندهی مد و لباس چیست؟
این تشکل زیر نظر شورای فرهنگ عمومی، از مراکز اقماری شورای عالی انقلاب فرهنگی اداره می‌شود. اعضای اصلی آن در کنار وزارت ارشاد، دو وزارتخانه صمت و آموزش و پرورش و همچنین سازمان صدا وسیما هستند.
رئیس آن نیز در حال حاضر، مجید امامی، از دانش‌آموختگان دانشگاه امام صادق است. او بعد از انتصابش، از اینکه “دسترسی به لباس سالم، عفیفانه و جذاب در وضعیت خوبی قرار ندارد” انتقاد کرد و گفت که هدف اصلی‌اش “حیامندکردن محصولات فرهنگی” است و تلاش می‌کند با “۱۲ یا ۱۳ زیر نظام، خلاءهای این حوزه را پیدا کند.”
بودجه کارگروه ساماندهی مد و لباس از کجا تامین می‌شود؟
بودجه کارگروه چندان شفاف نیست. در آئین‌نامه اجرایی کارگروه ساماندهی مد و لباس آمده که “هر کدام از دستگاه‌های عضو موظفند در بودجه سالانه‌شان به این کارگروه هم اعتباراتی اختصاص دهند.”
به طور مشخص در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱، پیش بینی شده مبلغ سه میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان برای “حمایت از طراحی، الگوسازی، تولید و نظارت بر عرضه مد و لباس” و در جهت “اصلاح و ترویج سبک زندگی با رویکرد ایرانی و اسلامی” نیز ۱۵ میلیارد تومان به وزارت ارشاد بودجه تعلق بگیرد.
این مبالغ، به غیر از بودجه‌هایی است که نهادهای متعدد حکومتی و یا وابسته به حکومت در اختیار کارگروه گذاشته‌اند.
در یک مورد، برای راه‌اندازی جشنواره لباس عاشورایی؛ مصوب شد که اعتبار آن “از سایر منابع مالی مانند کمک نهادهای غیردولتی” تأمین شود.
چنین نهادهایی که غیر دولتی معرفی می‌شوند، طیف وسیعی از ارگان‌ها و موسسات وابسته به حکومتند که از منابع متعدد پول و امکانات دریافت می‌کنند.
کارگروه مد و لباس چه می‌کند؟
با اینکه در آئین‌نامه اجرایی آن به تفضیل وظایف بخش‌های مختلف برای جلوگیری از “مظاهر تهاجم غربی” و “ساماندهی وضعیت ظاهری لباس جامعه” تعریف شده است، اما در عمل فعالیت‌هایش از برگزاری نمایشگاه‌های مد و لباس و نظارت‌های سخت‌گیرانه بر کار طراحان و مزون‌داران فراتر نرفته است.
از جدی‌ترین فعالیت‌های این کارگروه، برگزاری “جشنواره مد فجر” است. نمایشگاهی که بزرگترین رویداد رسمی لباس در جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.
همچنین جشنواره لباس عاشورایی به منظور ارائه لباس‌های مناسب عزاداری‌های محرم و هیئت‌های مذهبی؛ و بخش عفاف و حجاب نمایشگاه قرآن از دیگر اقدامات آنهاست. در این مراسم سالانه به جز ارائه لباس‌هایی با پوشش اسلامی، خدماتی مثل دوخت رایگان چادر و یا تعویض چادر کهنه با نصف قیمت انجام می‌شود.
در کنار آن، طرح‌هایی همچون هدیه به “حجاب اولی‌ها” پیاده شده و چند سالی است در همراهی با سپاه پاسداران، مراسمی به نام “نذر حجاب” برگزار می‌شود. اقدامی که محصولات حجاب از چادر و مقنعه گرفته تا ساق دست را مجانی توزیع می‌کنند.
یک طراح لباس در مشهد که زیر نظر کارگروه ساماندهی مد و لباس فعالیت می‌کند می‌گوید حاضر نیست در نمایشگاه‌های پوشاک این مجموعه شرکت کند چون “لباس‌هایی که در این مراکز ارائه می‌شود، با آنچه که جوانان می‌پوشند فاصله زیادی دارد.”
او می‌گوید طراحان برای حضور در جشنواره‌ها، اجازه ندارند “لباس‌های سه تکه ارائه کنند. فقط باید بلوز و شلوار یا مانتوی جلو بسته و شلوار و دامن و امثال این ترکیب‌ها طراحی شود.”
موضوعی که در بخش “طرح‌های لباس مربوط به حوزه عمومی” آئین‌نامه کارگروه به آن پرداخته شده: “طرح‌ها باید مجموعه کاملی از پوشش زن مسلمان ایرانی اعم از بدن، سر و دست و پا را شامل شود. به طور مثال برای یک طرح مانتو لازم است روسری، جوراب و… متناسب نیز ارائه شود.”
در چند سال گذشته لباس هایی که این مجموعه برای ورزشکاران المپیک طراحی کرد با انتقادهای گسترده‌ای همراه شده. سال گذشته لباس تیم ورزشکاران المپیک با واکنش عمومی تغییر کرد. رئیس وقت کارگروه در دفاع گفته بود دو سال روی چهار هزار ایده کار شده بود.
شرکت در نمایشگاه لباس چه شرایطی دارد؟
در آئین‌نامه برگزاری نمایشگاه‌های لباس آمده متقاضیان باید از وزارتخانه‌های مربوطه و یا واحدهای صنفی “تاییدیه” بگیرند. آنگاه دبیرخانه کارگروه، صلاحیت آنها را از راه استعلام از وزارت اطلاعات، وزارت امور خارجه، قوه قضائیه و نیروی انتظامی بررسی می‌کند.
مرحله بعد از تایید صلاحیت داوطلبان، حفظ شرایط سخت‌گیرانه حضور در نمایشگاه است. از جمله اینکه در این نمایشگاه‌ها “ارائه طرح‌های لباس مربوط به حوزه خصوصی؛ اعم از منزل و میهمانی” ارائه نمی‌شود.
همچنین در نمایش “عکس مانکن انسانی” باید” موی سر، گردن و بدن مانکن” به کمک آنچه “خلاقیت‌های تصویری”، که منظور سانسور و فتوشاپ است، پوشیده شود.
به طور مشخص ذکر شده: “نمایش برجستگی‌های بدن مانکن، تنگ یا چسبان بودن لباس و نمایش موی مانکن و یا هرگونه آرایش غیرمتعارف و نامتجانس با فرهنگ اسلامی و ایرانی ممنوع است.”
برخورد با طراحان لباس
با اینکه یکی از وظایف کارگروه ساماندهی مد و لباس، تسهیل فرآیند صدور مجوز تأسیس مؤسسات فرهنگی ـ هنری برای طراحان تعریف شده، در عمل فعالان این حوزه با برخوردهای محدودکننده‌ای از تذکر و برخورد تا تشکیل پرونده قضایی و بازداشت روبرو هستند.
یک طراح لباس که می‌گوید از شدت کارشکنی‌های کارگروه ساماندهی مد و لباس مجبور به مهاجرت شده، دلیل تصمیمش را چنین توضیح می‌دهد: “من طراحم. سال‌های زیادی سخت کار کردم تا به جایی که می‌خواهم برسم. ولی بعد از اینکه کارم جا افتاد مشکلات زیادی سر راهم قرار گرفت. در فضای مجازی هر کاری انجام می‌دادم می‌گفتند با شئون اسلامی در تضاد است. چرا مچ پای شما معلوم است؟ چرا یقه لباس شما باز است؟ کار به جایی رسید که دائما استرس داشتم. به جای اینکه حمایت شوم، بیشتر سد راهم می‌شدند.”
دو سال قبل، برگزاری یک مراسم مد در لواسان با حضور مانکن و مهمانان مختلط، با ورود این مجموعه متوقف و برای برگزارکنندگانش پرونده قضایی تشکیل شد.
چندی قبل هم یک مزون لباس، دست به دامن تکنولوژی شد تا شاید با نامرئی کردن مدل‌های لباس بتواند ممنوعیت استفاده از مانکن را دور بزند.
صاحب یک برند مردانه در ابتکاری دیگر برای استفاده از نمایش لباس‌هایش، به جای به کار بردن کلمه “مانکن” از واژه “بهپوش” استفاده می‌کند تا حساسیت استفاده از “مدل زنده” را کم کند.
استقبال از لباس‌های کارگروه مد و لباس چقدر است؟
لباس‌هایی که تاکید طراحانش “پوشیدگی و حیامندی” در چارچوب معیارهای جمهوری اسلامی است، چندان با اقبال عمومی همراه نیستند و در ویترین مغازه‌ها دیده نمی‌شوند. پوشش بخش عمده‌ای از مردم در کوچه و خیابان با آنچه که مطلوب نظام است فاصله زیادی دارد؛ نشانی از شکاف عمیق فرهنگی میان جامعه و مقام‌های جمهوری اسلامی.
حتی برگزار کنندگان نمایشگاه‌های پرتعداد حیا و عفاف هم می‌گویند این مکان‌ها فرصتی است برای ارائه “چادر، مانتوهای اسلامی، روسری و همه آن چیزهایی که در سطح شهر و به صورت عادی سخت پیدا می‌شود.”
مهدی نصیری، مدیرمسئول سابق روزنامه کیهان، سال ۹۹ در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد که بر اساس پژوهش شورای فرهنگ عمومی، ۷۰ درصد مردم با حجاب اجباری مخالف‌اند و سالانه حدود پنج درصد از شمار کسانی که ملتزم به حجاب هستند کاسته می‌شود.
از طرف دیگر، تحریم‌های اقتصادی برای صنعت مد و پوشاک ایران، مشکلات مضاعفی همچون ناتوانی در تهیه پارچه و مواد اولیه تولید پوشاک ایجاد کرده است. این موضوع صدای تولیدکنندگان محصولات حجاب را هم درآورده است.
علی قلعه قوند، مدیرعامل برند نگار، یکی از همین تولیدکنندگان است. اودر گفت‌وگو با خبرگزاری قرآن از “سنگ اندازی‌ها” گلایه کرده و خواسته که”معافیت‌های حداقلی” برای آنها درنظر گرفته شود.
قاچاق پارچه، قوانین محدودکننده و نظارت‌های سخت‌گیرانه باعث شده بسیاری به طراحی و دوخت لباس به صورت خصوصی و غیررسمی رو بیاورند یا دست به واردات پوشاک بزنند. محل عرضه این محصولات بیشتر در فضای مجازی و بویژه اینستاگرام است.
اما روی دیگر این موضوع، شکل‌گیری پایگاه‌های مد و لباس ایرانیان در کشورهای همسایه بویژه دوبی و ترکیه است.
یک جستجوی ساده در اینترنت، به معرفی وب‌سایت‌هایی با زبان فارسی برای آموزش مدلینگ در این دو کشور ختم می‌شود.
شهرهای بزرگ کشورهای اطراف ایران، سالانه میزبان طراحان و مانکن‌های ایرانی هستند که “فشن شوهای” باشکوه برگزار می‌کنند. گروهی از طراحان و مزون داران نیز، به جز شعبه‌هایشان در ایران، مراکزی هم در دوبی و ترکیه راه‌اندازی کرده‌اند.
جمهوری اسلامی در چهار دهه گذشته با صرف هزینه‌های هنگفت و امکانات انسانی گسترده و حمایت‌های یکپارچه تلاش کرده با آنچه “شبیخون و نفوذ فرهنگی” می‌نامد مبارزه کند و یک سبک زندگی اسلامی خاص را حتی با استفاده از قوه قهریه “تحمیل” کند. برای راس هرم قدرت در ایران، موضوع حجاب از نمادهای نظام محسوب می‌شود و در این دیدگاه همچنان تغییری ایجاد نکرده است.
اما نسل دوم و سوم پس از انقلاب حاضر نیستند به ایدئولوژی حکومت تن بدهند. امروزه پوشیدن مانتوهای کوتاه و جلو باز، استفاده از رنگ‌های شاد و موهای رهای زنان بدون شال و روسری، دیگر “ضد ارزش” محسوب نمی‌شود. کما اینکه پوشیدن چادر دیگر نشانه نجابت نیست. بنا بر پژوهش مرکز پژوهشهای مجلس، به سفارش بسیج، “هر چه سن افراد کمتر بوده، میزان بدحجابی بیشتر بوده است”. معنای این یافته آن است که جمهوری اسلامی هر چه تلاش بیشتری برای ترویج حجاب کرده، از هدفش دورتر شده و نتوانسته جوانان امروز را همراه و همفکر خود کند.
- فرنوش امیرشاهی
- بی‌بی‌سی