مذاکرات نجات توافق هسته‌ای «برجام» ماه‌ها است که به بزرگ‌ترین مانع خود برخورده است. پیدا شدن اورانیوم در سه مرکز اعلام نشده جمهوری اسلامی ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باعث شده است که توافق نجات برجامفعلا به بن‌بست بخورد، در حالی که پرونده مشابه اما بسیار سنگین‌تری به نام «ابعاد احتمالا نظامی برنامه اتمی ایران» یا «پی.ام.دی» در دوره مذاکرات مستقیم ایران و امریکا برای توافق اتمی حل شده بود.
چرا پرونده پیدا شدن اورانیوم مثل پرونده پی‌ام‌دی حل نمی‌شود؟
پرونده ابعاد احتمالا نظامی یا پی‌ام‌دی چه بود؟
پرونده ابعاد احتمالا نظامی برنامه اتمی جمهوری اسلامی یک پرونده بسیار سنگین حاوی سوالات و ابهامات فراوانی درباره اقدامات هسته‌ای جمهوری اسلامی تا مقطع سال ۱۳۸۲ بود که عمده آن زیر نظر «محسن فخری زاده»، مرد پشت پرده اتمی و معاون ترور شده وزارت دفاع انجام شده بود.
در این سال، امریکا به ظن وجود برنامه سلاح‌های کشتار جمعی مخفی «صدام حسین»، به عراق حمله کرد و حکومت این کشور را تغییر داد. ارزیابی‌های آژانس نشان می‌دادند برنامه اتمی جمهوری اسلامی ایران تا این مقطع، احتمالا ابعادی نظامی هم داشته است؛ موضوعی که با سرقت بایگانی اتمی ایران توسط اسرائیل و انتشار کتابی از آن مشخص کرد تردید آژانس صحیح بوده است.
بازرسان آژانس از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۴ سوالاتی را از مقام‌های جمهوری اسلامی داشتند تا ابعاد احتمالا نظامی برنامه اتمی ایران را روشن کنند. ایران قویا چنین انگیزه‌ای را رد می‌کرد تا این که سرانجام همراه با مذاکرات اتمی که به برجام ختم شد، با کمک دولت «باراک اوباما» و شخص «جان کری»، وزیر وقت امور خارجه ایالات متحده، پرونده پی‌ام‌دی با صدور قطع‌نامه ای در شورای حکام آژانس مختومه شد.
«محمدجواد ظریف»، وزیر وقت امور خارجه ایران در کتاب «راز سر به مهر» روایت کرده است محسن فخری‌زاده که بخش بزرگی از پرونده پی‌ام‌دی به دلیل عملکرد او بود، برای مختومه شدن این پرونده به صورت مخفی با قدرت‌های جهانی همکاری کرده بود.
نخست وزیر اسرائیل به تازگی بخش‌هایی از بایگانی سرقت شده را در توییتر خود منتشر کرده است که نشان از پنهان‌کاری جمهوری اسلامی در برنامه اتمی و مشکوک بودن هدف این برنامه دارد.
موضوع پرونده پیدا شدن اورانیوم در سه مرکز اعلام نشده ایران چیست؟
بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بیشتر از دو سال است متوجه شده‌اند در سه مرکزی که ایران آن را به عنوان مرکز اتمی به آژانس اعلام نکرده بود، آثاری از اورانیوم وجود دارد.
مطابق قرارداد ایران و آژانس، جمهوری اسلامی باید وجود مراکز اتمی خود را از پیش به آژانس اطلاع بدهد و اگر با مواد شکافت‌پذیر هم‌چون اورانیوم کار کرد، آژانس را از جزییات آن مطلع کند. این وظیفه بابت این است که هیچ فعالیت مخفی و اعلام نشده اتمی وجود نداشته باشد و بازرسان مطمئن باشند که هرکاری با مواد شکافت‌پذیر انجام می‌شود، صلح‌آمیز است و انحرافی به سوی مقاصد نظامی ندارد.
ایران نه تنها به پرسش‌های بازرسان پاسخ‌های قانع کننده نداده بلکه توافقی را هم که برای بسته شدن این پرونده با آژانس امضا کرده بود، رعایت نکرده است.
در قراردادی که بین دو طرف در اسفند ۱۴۰۰ و در تهران به امضا رسید، قرار بود ایران پاسخ‌های آژانس را در دو مرحله تحویل دهد و سپس موضوع از سوی مدیرکل به شورای حکام اعلام شود تا اگر پاسخ‌ها قانع کننده بودند، پرونده بسته شود. اما شکل پاسخ‌دهی عجیب ایران، تردیدها را بیشتر کرد و شورای حکام که احتمال داشت این پرونده را مختومه کند، یک قطع‌نامه جدید صادر کرد و از ایران خواست هرچه سریع‌تر با آژانس برای روشن شدن موضوع همکاری کند.
این وضعیت باعث اختلاف تازه‌ای میان ایران و قدرت‌های جهانی در مذاکرات نجات برجام شد. جمهوری اسلامی ایران خواستار مختومه شدن این پرونده در ازای احیای برجام است اما «رافائل گروسی»، مدیرکل آژانس با این شیوه مخالفت کرده است.
چرا آژانس با اقدام مشابه درباره پرونده پی‌ام‌دی مخالف است؟
تخلفی که ایران در پرونده پیدا شدن اورانیوم در سه مرکز اعلام نشده داشته، مربوط به قراردادهای دوجانبه با آژانس یا اصطلاحا «پادمان‌ها» است و ارتباطی با برجام ندارد. اما ایران بازگشت به تعهدات اتمی خود در برجام را مشروط به مختومه شدن پرونده اختلاف با آژانس کرده است.
«محمد جمشیدی»، معاون سیاسی رییس‌جمهوری ایران هم‌زمان با هفدهمین ماه مذاکرات وین برای نجات برجام گفته است: «ابراهیم رئیسی» در تماس‌های اخیر خود با روسای‌جمهوری فرانسه، روسیه و چین با قاطعیت گفته است که توافق نهایی برای احیای برجام تنها زمانی به دست خواهد آمد که «ادعاهای پادمانی آژانس» در قبال ایران حل‌وفصل و بسته شوند.
وظیفه آژانس، نظارت بر فعالیت‌های اتمی کشورهای عضو «معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی» (ان‌پی‌تی) است و در حالی که یک پرونده باز درباره قصور و تخلف احتمالی از این پیمان وجود دارد، نباید موضوع را در یک توافق سیاسی بایگانی کند. این کار با وظیفه حرفه‌ای آژانس و ماموریت اصلی آن که جلوگیری از اشاعه اتمی و پنهان‌کاری هسته ای است، تعارض دارد.
جمهوری اسلامی ایران با گروگان گرفتن بازگشت به اجرای تعهدات خود در برجام، می‌خواهد بدون دادن توضیح درباره دلیل پیدا شدن اورانیوم در سه مرکز اعلام نشده به آژانس، موضوع را همانند پرونده پی‌ام‌دی، بدون دادن جواب به سوالات بازرسان آژانس حل کند.
تکرار این سیاست می‌تواند بدعتی در تاریخ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد که دولتی با تخلف از مقررات آن، هر بار به شکلی از زیر تعهدات خود شانه خالی کند و سپس در توافق در خارج از آژانس، پرونده آن را به بایگانی بفرستد.
این نگرانی نه تنها در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وجود دارد که با تکرار این شیوه توسط جمهوری اسلامی ایران، باعث بیم دولت‌های عضو آژانس هم شده است. از این رو، در برابر خواسته جمهوری اسلامی برای بسته شدن هم‌زمان پرونده با اجرای توافق نجات برجام مخالفت می‌شود.