معما این است: از یک طرف مقام‌های ایران می‌گویند و ناظران مستقل هم تأیید می‌کنند که حجم صادرات نفتی ایران به بالاترین میزان از زمان آغاز تحریم‌های ثانویه آمریکا رسیده است. از طرف دیگر، علی‌رغم افزایش صادرات و بالاتر بودن قیمت نفت از رقم پیش‌بینی‌شده در قانون بودجه ۱۴۰۲، در چهار ماه اول سال درآمد دولت از صادرات نفتی کمتر از نیمی از میزان پیش‌بینی‌شده بوده است.
پاسخ این معما در عدم تنوع مشتریان ایران، افزایش مصرف نفت روسیه، رقابتیتر شدن بازار پالایش در چین، تلاش دولت آمریکا برای جلوگیری از افزایش قیمت نفت، و البته تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران نهفته است.
بالاترین میزان صادرات از شروع تحریم‌ها
اوایل سال ۲۰۱۸ پیش از خروج آمریکا از برجام، ایران روزانه بیش از دو و نیم میلیون بشکه نفت صادر می‌کرد.
ولی اعمال تحریم‌های ثانویه و سپس همه‌گیری جهانی کووید-۱۹ میزان صادرات ایران را به شدت کاهش داد؛ به طوری که حجم صادرات ایران در ماه مه ۲۰۲۰ (بهار ۱۳۹۹) به تنها ۱۵۰ هزار بشکه در روز برسد.
ولی میزان صادرات از آن موقع سیر صعودی گرفته و در ماه‌های اخیر به بالاترین حد در چهار سال اخیر رسیده است.
شرکت «تانکر ترکرز» به تازگی اعلام کرد که ایران در ماه اوت امسال (مرداد و شهریور ۱۴۰۲) به طور میانگین روزانه بیش از یک میلیون و هشتصد هزار بشکه نفت خام و میعانات گازی صادر کرد.
شرکت کپلر، دیگر شرکت متخصص پایش بازار نفت، میزان صادرات ایران در ماه اوت را یک میلیون و ۴۲۹ هزار بشکه در روز تخمین زده و علاوه بر این، در این ماه حدود ۱۵ میلیون بشکه از نفتی که در نفتکش‌هایش در دریا به چین منتقل شده‌اند.
طبق برآورد کپلر، از ابتدای سال ۱۴۰۲، ایران به طور متوسط روزانه بیش از یک میلیون و سیصد هزار بشکه در روز نفت خام و میعانات صادر کرده است.
ولی اواخر مردادماه، رئیس سازمان برنامه و بودجه ایران در مجلس گفت که در چهار ماه اول امسال، تنها ۴۲ درصد درآمدهای نفتی پیش‌بینی‌شده در بودجه امسال محقق شد.
به گفته داود منظور، در این مدت دولت می‌بایست ۲۴۸ هزار میلیارد تومان از صادرات نفت درآمد کسب می‌کرد، ولی تنها ۱۰۵ هزار میلیارد تومان از این محل به خزانه واریز شد.
آقای منظور به نمایندگان گفت: «صادرات ۱.۴ میلیون بشکه در روز دارد انجام می‌شود. ولی درآمد آن با توجه به شرایط تحریم با تأخیر در اختیارمان قرار می‌گیرد.»
نفت ایران به چه کشورهایی صادر می‌شود؟
تا سال ۱۳۹۷ کشورهایی نظیر کره جنوبی، هند، ژاپن، ترکیه در کنار چین مشتری نفت ایران بودند.
ولی همایون فلکشاهی، تحلیلگر ارشد بازار نفت در شرکت کپلر می‌گوید در سال‌های اخیر به جز سوریه و ونزوئلا که ظاهراً پولی بابت واردات نفتی از ایران نمی‌پردازند، چین به تقریباً تنها خریدار نفت ایران تبدیل شده است.
به گفته آقای فلکشاهی: «قبل از بازگشت تحریم‌های آمریکا، حدود یک چهارم نفت صادراتی ایران به چین می‌رفت. ولی در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد نفت خام و میعانات گازی صادراتی ایران به چین می‌رود.»
او می‌گوید حجم واردات چین از ایران هم دو برابر شده و از حدود ششصد هزار بشکه در روز به یک می
لیون و دویست هزار بشکه در روز رسیده است.
سارا وخشوری، مدیر مؤسسه بین‌المللی انرژی اس‌وی‌بی می‌گوید این جایگاه انحصاری چین، خطراتی برای ایران هم دارد.
خانم وخشوری به برنامه ۶۰ دقیقه بی‌بی‌سی فارسی گفت: «وقتی به عنوان فروشنده تنها یک گزینه داشته باشید، مخصوصاً در شرایط تحریم، باید انعطاف بیشتری مثلاً با تخفیف دادن یا پذیرش شرایط دیگر به خرج بدهید و این کاری است که روسیه هم انجام می‌دهد.»
چرا واردات نفت چین از ایران افزایش یافت؟
به گفته همایون فلکشاهی، عامل اصلی افزایش واردات نفت ایران، افزایش دو میلیون بشکه‌ای ظرفیت پالایشی چین در پنج سال اخیر و در نتیجه رقابتیتر شدن بازار فرآورده‌های نفتی در داخل این کشور است.
آقای فلکشاهی به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «قبل از تحریم‌های آمریکا، بیشتر نفت وارداتی ایران از ایران را شرکت‌های دولتی مثل ساینوپک یا پتروچاینا می‌خریدند. ولی در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد نفت صادراتی ایران به چین به شرکت‌های خصوصی کوچک‌تر می‌رسد. این شرکت‌ها به دلیل کاهش حاشیه سودشان به سمت نفت ارزان‌تر از جمله نفت ایران و روسیه.»
این تحلیلگر بازار نفت می‌گوید ایران هر بشکه نفتش را ۱۰ تا ۱۵ دلار ارزان‌تر از نرخ مرجع نفت برنت می‌فروشد و روسیه ۸ تا ۹ دلار ارزان‌تر. ولی در ماه‌های اخیر، با افزایش تقاضای داخلی در روسیه و در نتیجه کاهش صادرات، میزان تخفیف نفت صادراتی روسیه به ۴ تا ۵ دلار در هر بشکه کاهش یافته است.
به گفته همایون فلکشاهی «با افزایش تفاوت قیمت نفت ایران و روسیه، خرید چین از ایران کمی بیشتر شده؛ چرا که جذابیت نفت ایران – مخصوصاً برای پالایشگاه‌های کوچکی که از نظر مالی تحت فشارند – بیشتر شده است.»
سارا وخشوری می‌گوید بالاتر بودن میزان گوگرد و پایین‌تر بودن کیفیت نفت ایران در مقایسه با روسیه دلیل اصلی قیمت پایین‌تر نفت ایران است.
خانم وخشوری، سیاست دولت جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا را هم در افزایش صادرات نفتی ایران به چین دخیل می‌داند.
او می‌گوید آقای بایدن و حزب دمکرات آمریکا از لحاظ سیاسی از این رشد صادرات ایران سود می‌برد چرا که «در شرایطی که عربستان و اوپک رابطه چندان نزدیکی با دولت آقای بایدن ندارند و روسیه و عربستان برای بالا نگه داشتن قیمت نفت تولیدشان را داوطلبانه کاهش داده‌اند، [این افزایش تولید ایران با کمک به پایین آوردن قیمت جهانی نفت] در انتخابات سال آینده به نفع آقای بایدن خواهد بود.»
بهرنگ تاج‌دین
بی‌بی‌سی