کارناوال نظامی، سیاسی شیعه در عصر خامنه‌ای
اندکی بیش از یک دهه زمان لازم بود تا جمهوری اسلامی مراسم «راهپیمایی اربعین» را تبدیل به جایگزینی برای دیگر مراسم دینی-مذهبی و حتی رقیبی برای حج کند. این راهپیمایی با ۲۵ میلیون زائر عمدتا شیعه در سال گذشته، ۱۰ برابر بیشتر از حج که زائران آن مسلمانان از هر مذهبی هستند را، در برگرفته است.
راهپیمایی اربعین، نمادین که تبدیل به ابزاری برای تبلیغ سیاست‌های جمهوری اسلامی شده است.
مقام های فعلی و سابق حکومت جمهوری اسلامی از «امیرحسین ثابتی» تا «محمدجواد آذری جهرمی» در این مراسم شرکت می‌کنند و تصاویری از آن را منتشر می‌کنند.
حتی «حمید نوری»، از عاملان کشتار زندانیان در دهه شصت نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. گویی شرکت در این مراسم مذهبی، تبدیل به مناسکی سیاسی شده؛ تا جایی که شرکت‌کنندگان در این مراسم سیاسی- مذهبی مقابل دفتر دیگر مراجع تقلید شیعیان، در حمایت از «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی، شعار می‌دهند.
زائران ایرانی در حال عبور از مرز ایران و عراق برای شرکت در راهپیمایی اربعین
تولد مناسک «راهپیمایی اربعین» توسط جمهوری اسلامی
در منابع تاریخی شیعیان، اولین زائرین آرامگاه امام سوم، خانواده او بودند که در راه بازگشت از شام به مدینه، چهل روز پس از واقعه روز دهم ماه محرم سال ۶۱ قمری، به زیارت حسین رفتند. هرچند به‌طور محدود این مراسم در عصر فعلی هم برگزار می‌شده، مانند زیارت سایر اماکن متبرک شیعیان، اما وضعیت فعلی فقط یک دهه است که سر برآورده است.
در بین روحانیون شیعه، تعداد کثیری از آنان اساسا وجود مراسم «اربعین امام سوم» را رد می‌کنند. ازجمله «سیدبن طاووس، علامه مجلسی، محدث نوری، شیخ عباس قمی، علامه شعرانی، شهیدمطهری، استاد آیتی و سیدجعفر شهیدی»، اما علی خامنه‌ای را باید مروج این آیین سیاسی و مذهبی جدید شیعه دانست.
رهبر جمهوری اسلامی اما بدون توجه به ریشه‌های تاریخی-محلی این مراسم مذهبی، از اوایل دهه ۱۳۹۰ شمسی، حدود دو دهه پس از سقوط صدام حسین در عراق، به‌صورت گسترده شروع به تشویق و سازمان‌دهی راهپیمایی اربعین کرد.
نقطه عزیمت و راه‌اندازی راهپیمایی اربعین به‌شکل فعلی را، باید هم‌زمان با حضور «دولت اسلامی»، موسوم به «داعش» در بخش‌هایی از عراق و سوریه دانست. زمانی که به‌دلیل حضور ستیزه‌جویان داعش وضعیت امنیت در عراق به‌شدت شکننده شده بود، جمهوری اسلامی با وارد کردن نیروی قدس با فرماندهی «قاسم سلیمانی»، درصدد تبلیغات منطقه و حتی جهانی برای خود بود؛ با این شعار که حضور نظامیان و شبه‌نظامیان وابسته به آن، موجب امنیت در کشورهای منطقه است و این امنیت به تعبیر آن‌ها به‌حدی است که می‌توانند شیعیان را از کشورهای اطراف به عراق گسیل کنند.
راهپیمایی اربعین به این صورت با ظاهرای مذهبی، نیتی نظامی و رهاوردی سیاسی، در عصر علی خامنه‌ای شکل گرفت.
مراسم راهپیمایی اربعین در طی بیش از یک دهه گذشته با حمایت ارکان اصلی جمهوری اسلامی، روزبهروز بیشتر رنگ‌و‌بوی حکومتی و نمایشی هم به خود گرفته است. هرکدام از مقام‌های سیاسی تلاش می‌کنند خود را بیشتر به این برنامه علاقمند نشان دهند و امکانات دستگاه تحت مدیریت خود را، بیشتر به آن اختصاص دهند.
«فرزانه صادق مالواجرد»، وزیر راه‌وشهرسازی کابینه «مسعود پزشکیان»، ساعاتی پس از گرفتن رای اعتماد، راهی بازدید از وضعیت خدمات رسانی به راهپیمایی اربعین شد. راهی برای نشان دادن التزام عملی به ولایت فقیه و کارناوال طراحی شده از سوی رهبر جمهوری اسلامی.
خامنه‌ای در سال‌های اول ۱۳۹۰ خورشیدی در رابطه با مراسم اربعین گفته بود «این روزها مصادف شده با ایام اربعین. این راهپیمایی را می‌بینید؟ این حرکت عظیم میلیونی را، بین نجف و کربلا. این شور و شوق را می‌بینید؟ این را باید نگهداشت. این آن چیزی است که ضامن بقای این کشور است.»
رهبر جمهوری اسلامی در طی۱۳ سال گذشته بنابر مستندات وبسایت رسمی دفترش، بیش از ۴۰ بار در رابطه با راهپیمایی اربعین سخن گفته است و برای این مناسک مذهبی-سیاسی، تبلیغ کرده است.
تاکید خامنه‌ای بر لزوم برگزاری راهپیمایی اربعین در تمامی بیش از یک دهه گذشته، فصل‌الخطاب مسوولانی قرار گرفت که از همه امکانات کشور برای هدایت مردم به این راهپیمایی استفاده می‌کنند. هرساله نیز پس از پایان مراسم اربعین، مقامات حکومتی در رابطه با عدد حاضران در این مراسم ادعاهای متفاوتی را مطرح می‌کنند؛ ازجمله ۲۶ میلیون نفر در سال گذشته. عددی از سوی مقامات عراقی البته تکذیب شد.
نوآوری مذهبی در خدمت سیاست
همه ادیان در بنیاد، براساس مناسک و آیین‌های خاص خودشان شکل گرفته‌اند. مناسک و آیین‌هایی که در روندهای هویت‌یابی کسانی که به این مذاهب معتقدند، به دینداران بسیار کمک می‌کند و پایه و اساس وجود نهاد دین را در هر جامعه تشکیل می‌دهد.
برای مثال، اصول نماز،حج، روزه در اسلام چنان چارچوب مشخصی دارد که فرقه‌های مختلف امکان زیادی برای ایجاد تغییر در آن را ندارند.
نهایت تفاوت در عمل به این احکام در بین مذاهب مختلف دین اسلام محدود است به نوع وضو، اذکار و ترتیب حرکات و یا تفاوت زمانی چند دقیقه‌ای در زمان اقامه نماز یا گشودن روزه است.
کما‌اینکه با تمام تلاش‌های «روح الله خمینی» و علی خامنه‌ای، شیعیان نتوانستند «برائت از مشرکین» را به‌عنوان بخشی از مراسم حج جا بی‌اندازند، اما در راه ترویج راهپیمایی اربعین موفق شدند. جمهوری اسلامی این مناسک مذهبی را به خدمت ایده ایجاد «تمدن اسلامی-شیعی» درآورد.
پررنگ کردن تضاد هویتی بین شیعیان و مسلمانان سنی در لایه پنهان راهپیمای اربعین جا دارد. گویی هرچه اهل سنت دارند، باید شیعیان همان را، یا بهترش را داشته باشند. مراسمی خاص شیعیان در مقابل مراسم حج، که عربستان میزبان آن است و بر «غیر سیاسی» بودن آن تاکید می‌شود.
لباس سیاه زائران در مقابل لباس سفید احرام؛ شعار «حب الحسین یجمعنا» جایگزین «اللهم لک لبیک» و مواردی از این دست.
این مراسم خصوصا در دوره‌ای بیشتر تبلیغ شد که روابط ایران و عربستان به‌دلیل قطع مناسبات آن کشور با جمهوری اسلامی، در یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های معاصر خود بود. اگرچه برگزاری مناسک اربعین کافی نبود و از چند سال گذشته مراسم «راهپیمایی جاماندگان اربعین» نیز در شهرهای مختلف ایران برگزار شد.
پیاده‌روی جاماندگان اربعین، یک مراسم آیینی در روز اربعین است که در آن افرادی که نتوانسته‌اند در پیاده‌روی اربعین در کشور عراق شرکت کنند، به سوی مکان‌های مذهبی شهرشان راهپیمایی می‌کنند.
بنا براساس ادعای رییس سازمان تبلیغات اسلامی در سال ۱۴۰۲، حدود چهارده میلیون نفر در سراسر ایران در این مراسم در بیش از ۶۰۰ شهر و ۶۳۰۰ روستا شرکت کرده‌اند.
جمهوری اسلامی تمامی دستگاه‌های اجرایی خود را به خدمت در آورده است تا این مراسم بیشترین شباهت ممکن را به مراسم راهپیمایی اربعین داشته باشد. برگزاری مراسم عزاداری، مداحی، مهیاسازی فضای مشابه به راهپیمایی اربعین در عراق با نصب ستون‌های مشابه عمودهای مسیر مزبور، خدمت‌رسانی در موکب‌ها عمدتا توسط مردم و همچنین مساجد و تشکل‌ها؛ برپایی سازه‌ها، پرچم‌ها و فضاآرایی موکب‌ها و انجام دیگر اقدامات مرتبط است.
همچنین توزیع مواد غذایی و پذیرایی، ارائه محصولات و خدمات فرهنگی-هنری، خدمات مذهبی و مشاوره‌ای، برگزاری مراسم آیینی، ارائه خدمات ویژه کودکان و نوجوانان، خدمات درمانی، نظافت مسیرهای راهپیمایی، اکران‌های دینی-فرهنگی، استقرار رادیو اربعین به‌عنوان یک اثر حجمی-صوتی در کنار نصب تیغه‌های علم کالیگرافی، پردیس‌های فرهنگی، اهتزاز پرچم‌های مذهبی-فرهنگی، جلوه هنرهای شهری و غیره از دیگر خدمات‌رسانی‌های ارائه شده در این پیاده‌روی است.
بنابر بر اعلام ستاد برگزاری مراسم جاماندگان اربعین، در سال ۱۴۰۳، حدود هزار و پانصد موکب فرهنگی و خدماتی در قالب ۴۵۰۰ غرفه برای مردم و همچنین ۱۱۰ پردیس فرهنگی و هنری برای اجرای تعزیه، منبرهای کوتاه، چهارپایه خوانی تدارک دیده شده است.
تعدادی موکب تحت‌عنوان «ام‌البنین» برای ارائه خدماتی به مادران و کودکان در تهران تهیه شده است. هرساله تعدادی موکب نیز برای نوجوانان در نظر گرفته می‌شود.
«کفشتان نو نباشد، راحت باشد و مطمئن. به‌جای کیف، کوله پشتی بردارید، خانم‌ها، چادری بر سر کنید که بتوانید با آن راحت کوله بر پشتتان بیندازید، پوشیه بزنید تا مانع سوختگی صورت و تنفس گرد و غبار شود. با‌توجه به گرمای هوا روزها در موکب‌ها استراحت کنید و شب‌ها به راهپیمایی بپردازید. در فاصله میان نجف تا کربلا، هر ۵۰ متر، یک موکب است که در آن می‌توانید استراحت کنید، غذا بخورید و وسایل مورد نیازتان را بخواهید. پول فقط دینار عراقی همراهتان بیاورید، ریال را هیچ‌جا قبول نمی‌کنند. راستی، تنها نیایید، گروه‌های کوچک با همدیگر حرکت کنید تا امنیت بیشتری داشته باشید با آب و غذا، بارتان را سنگین نکنید، آب و غذا و دارو و ماساژ و حتی واکس کفش در میانه راه به وفور موجود است.»
این‌ها، گوشه‌ای از توصیه‌های اربعینی‌ست که در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شوند. راهپیمایی که به گفته علی خامنه‌ای، «بایستی روزبهروز تقویت بشود»، تا به‌عنوان یک «وسیله گویا» برای تحقق «تمدن نوین اسلامی»عمل کند.
ایران وایر
سولماز ایکدر