محسن مخملباف، نویسنده و کارگردان مشهور ایرانی، که آثار مهمی چون «ناصرالدین آکتور سینما»، «هنرپیشه»، «سلام سینما»، «گبه»، «نوبت عاشقی» و «سکوت» را در کارنامه خود دارد، یادداشتی اختصاصی در اختیار رادیو فردا قرار داده که در آن به بحران «زندگی دیجیتالی» و تأثیر آن بر کودکان پرداخته و از مشارکت در ساخت فیلمی در این زمینه خبر داده است.
از معجزه دیجیتال در کمک به پیشرفت بشر در عرصه‌های گوناگون با خبریم، اما درباره فاجعه زندگی دیجیتالی هنوز تصویر روشنی نداریم و گمان داریم این اتفاق در آینده دور خواهد افتاد، حال آن‌که هم اکنون درگیر آنیم. از دست رفتن صدها میلیون شغل تا اعتیاد روز افزون به موبایل و اینک کودکان دیجیتالی، فاجعه‌ای که شروع شده است و در بی‌خبری مردم روز به روز افزایش می‌یابد.
من بر حسب اتفاق با این فاجعه روبرو شدم، زمانی که کودک خویشاوند من در دو سالگی با این اختلال روبرو شد. این کودک تا هجده ماهگی کاملا طبیعی بود. راه می‌رفت، با کودکان دیگر بازی می‌کرد، خوب غذا می‌خورد و شروع به حرف زدن کرده بود، و حتی بلد بود با اسباب‌بازی‌های دیجیتالی به خوبی بازی کند و ساعت‌ها به تماشای کارتون می‌نشست و از آن‌ها حتی کلمات انگلیسی می آموخت. اما ناگهان در مدت چند ماه همه توانایی‌های خود را از دست داد.
به دو سالگی که رسید دیگر به چشم کسی نگاه نمی‌کرد اما در عوض روزی هشت ساعت به موبایل و تلویزیون نگاه می‌کرد و اگر ابزار دیجیتال در دسترس او نبود، ساعت‌ها به دیوار خیره می‌شد. حرف زدن از یادش رفت و به کسانی که نامش را صدا می‌کردند، واکنشی نشان نمی‌داد. او دیگر به سختی غذا می‌خورد و از دنیای آدم‌ها دور شده بود و در دنیای اشیا زندگی می‌کرد. اطرافیان به والدین او گفتند این نشانه اوتیسم است. کودک را به مرکز اوتیسم تهران بردند و در آنجا متخصصین تشخیص دادند که کودک آن‌ها دچار سندروم اوتیسم پس از مواجهه با دیجیتال شده است، که در این مرکز به طور خلاصه نام این اختلال را (بی‌بی دیجیتال) گذاشته‌اند.
در مرکز اوتیسم تهران به والدین کودک گفتند: علائم این اختلال شبیه علائم طیف اوتیسم است، اما اگر زود به درمان کودک اقدام کنید، در مدت دو تا چهار ماه به زندگی نرمال برخواهد گشت و اگر دیر به درمان کودک اقدام کنید و از چهار پنج سالگی او بگذرد به سختی می‌توان او را از این وضعیت نجات داد و کودک تا آخر عمر بار گرانی بر دوش خانواده خواهد بود.
کودک خویشاوند ما در مدت دو ماه با دستورالعمل مرکز اوتیسم تهران به واقعیت برگشت و زندگی نرمال را در پیش گرفت، بدون آن‌که دارویی بخورد. متخصصین تنها سبک زندگی خانواده او را عوض کردند. به این معنا که استفاده از ابزار دیجیتال را در خانه کودک مطلقا ممنوع کردند و از والدین خواستند به مدت دو ماه از لحظه‌ای که کودک‌شان از خواب برمی‌خیزد تا هنگامی که به خواب می‌رود در حال بازی با او باشند و حتی دقیقه‌ای او را به حال خود وانگذارند تا باز در خود فرو نرود. و اگر یکی از والدین دو ساعت با کودک بازی کرد و خسته شد، فورا جای او را والد دیگر یا پدربزرگ و مادربزرگ یا نزدیکان دیگر بگیرند.
پروفسور حمیدرضا پوراعتماد و دکتر سعید صادقی که از زمره کاشفان این اختلال و روش درمان آن هستند و نام آن‌ها در لیست جهانی درمان این اختلال ثبت شده، به والدین کودک گفته بودند اگر دست کودک شما شکسته بود و آن را برای یک ماه گچ گرفته بودید، آیا روزی چند ساعت گچ را باز می‌کردید؟ یا تا درمان کامل و ۲۴ ساعته دست شکسته را در گچ می‌گذاشتید؟ در مورد درمان اختلال بی‌بی دیجیتال نیز باید به شیوه گچ‌گرفتن عمل کرد. یعنی بدون لحظه‌ای از دست دادن وقت، در مدت دو ماه، با کودک از نزدیک در تماس باشید. مدام در چشم او نگاه کنید و چشم او را به سوی خود جلب کنید و صورتتان را به صورتش بمالید با او حرف بزنید و بازی‌های شما باید بده بستانی باشد.(مثلا: این اسباب‌بازی را به من بده. حالا اسباب بازی را از من بگیر.) و اگر مثلا نقاشی می‌کند، یک برگ را شما بکشید و مداد را به دستش بدهید و بگویید حالا تو یک برگ دیگر بکش. و در هر حالت مدام به چشم او نگاه کنید… تا شبکه عصبی مغز کودک که برای دیجیتال شکل گرفته، به سمت ارتباطات انسانی از نو شکل عوض کند.
بیماری یا اختلال؟
اختلال بی‌بی دیجیتال یک بیماری نیست، بلکه جهت‌دهی غلط مسیر شبکه‌سازی مغز کودک است. تصور کنید شاخه‌های درختی رو به بالا رشد می‌کنند، اما مانعی شاخه‌ها را به سوی دیگری کج می‌کند. در مغز کودک نیز همین اتفاق می‌افتد. مواجهه با ابزار دیجیتال در زیر سه سالگی چون مانعی شبکه‌سازی مغز را از مسیر رشد نرمال منحرف می‌کند. پس از آن کودکی که باید برای زیستن در جامعه و ارتباطات انسانی آماده باشد، از جامعه و رابطه انسانی منفک می‌شود و وارد دنیای اشیا یا دنیای دیجیتال می‌شود.
تقصیر ژن است یا محیط و تربیت؟
مطالعات پروفسور پوراعتماد و دکتر صادقی و همکارشان دکتر منیره منصوری نشان می‌دهند هم در انسان‌ها و هم در موش‌ها این محیط است که این اختلال را ایجاد می‌کند و نه ژن‌ها. به عنوان مثال از چهار بچه موش که با هم به دنیا آمده‌اند آن دو موشی دچار اختلال بی‌بی دیجیتال می‌شوند که در نوزادی در مقابل نور و صدای دیجیتال واقع شده‌اند و شبکه‌بندی مغزشان منحرف شده است و اگر زود بجنبیم مانند ارتودنسی دندان می‌توان این انحراف را بازگرداند.
خوشبختانه خطر از سر کودک خویشاوند ما گذشت. اما این اتفاق مرا متعهد کرد که باید فیلمی در این باره ساخته شود تا والدین با خبر شوند. فیلمی که سرنوشت هزاران کودک را نه تنها در ایران که در دنیا تغییر دهد. اما من در ایران نبودم و در تبعید به سر می‌برم. لذا با دوست و همکارم آقای محمد احمدی تماس گرفتم و او را به این کار ترغیب کردم. وقتی او به مرکز اوتیسم تهران رفت به او گفتند ما سال‌های زیادی است که منتظر بوده‌ایم تا با فیلمی مردم را از این سونامی دیجیتال با خبر کنیم، چرا که نرخ اوتیسم روز به روز در ایران و جهان رو به افزایش بوده و دلیل آن هم استفاده کودکان از ابزار دیجیتال است.
دوست و همکار من بی‌درنگ مشغول ساخت فیلم شد و متریال را برای مونتاژ پیش من فرستاد. با دیدن فیلم‌ها شوکه شدم. تا این فیلم را خودتان نبینید از شدت سونامی دیجیتال که سرنوشت بسیاری از کودکان را عوض کرده و می‌کند با خبر نمی‌شوید. این سونامی فقط به خاطر بی‌اطلاعی والدین است. اگر مردم با خبر شوند، پیشگیری می‌کنند و به درمان نیاز نیست. و باید قبول کرد که کلینیک‌های درمانگر این اختلال حریف این همه متقاضی درمان نمی‌شوند.
اکنون مونتاژ فیلم تمام شده است، اما تا پخش این فیلم از رسانه‌ها لابد چند ماه دیگر باید صبر کرد. و در این چند ماه بر سرنوشت کودکان معصوم بسیاری تاثیر مخرب می‌گذارد. لذا برای آگاهی‌رسانی سریع‌تر این مطلب را نوشتم تا در مورد این اختلال تقریبا ناشناخته هر چه سریع‌تر اطلاعرسانی شروع شود. همه ما به ویژه سلبریتی‌ها و سوشیال‌مدیا و رسانه‌ها از طریق راه‌‌اندازی یک موج اطلاعرسانی وسیع و مکرر باید به کمک کودکان معصوم در خطر این اختلال برویم.
علائم اختلال بی‌بی دیجیتال
علائم اختلال بی‌بی دیجیتال شبیه علائم اختلال اوتیسم است، اما دلیل اصلی آن استفاده بیش از حد کودکان از تلویزیون و موبایل در سنین خردسالی است. کودکانی که تا سن سه سالگی روزی چند ساعت برای سرگرمی یا آموزش در مقابل تلویزیون و موبایل قرار دارند، مورد دایه‌گری دیجیتال واقع شده، مهارت‌های ارتباطی‌شان مختل می‌شود و علائم شبه اوتیسم از خود نشان می‌دهند. این پدیده سندروم اوتیسم پس از دایه‌گری دیجیتال و در ایران بی‌بی دیجیتال نامیده می‌شود که در حال حاضر بسیار شایع است.
دایه‌گری دیجیتال
والدین این کودکان یاد گرفته‌اند برای آرام کردن کودک بدخلق از ابزار دیجیتال مثل پستونک استفاده کنند و این باعث می‌شود کودک تنظیم رفتار و تنظیم هیجان را یاد نگیرد.
علل اختلال بی‌بی دیجیتال
یک. کودکانی که از تولد بد خُلق‌اند خوی دشواری دارند، یعنی سخت می‌خوابند، سخت غذا می‌خورند و بهانه‌جو هستند، آمادگی بیشتری برای ابتلا به اختلال بی‌بی دیجیتال دارند.چرا که بد خُلقی این کودکان بهانه بیشتری به والدین می‌دهد تا برای آرام کردن، آن‌ها را در مقابل تلویزیون و آی‌پد و موبایل قرار دهند.
دو. واقع شدن در محیطی که استفاده از وسایل دیجیتال برای کودکان به عنوان یک راه‌حل سرگرمی و رشد تبلیغ می‌شود و نسبت به خطرات آن آگاهی‌رسانی وجود ندارد. بعضی از والدین گمان می‌کنند ابزار دیجیتال معلمان و مربیان کودکان آن‌ها هستند.
سه. عدم مهارت کافی والدین در سرگرم کردن کودک و آرام‌سازی هیجانات او. مثلا بچه نمی‌خوابد برایش نویز سپید می‌گذارند. بچه غذا نمی‌خورد برایش کارتون می‌گذارند تا به شرط دیدن کارتون غذا بخورد. باید دانست که حتی روشن بودن تلویزیون در پس‌زمینه خانه روی مغز کودک تاثیر منفی دارد.
چهار. بی‌‌حمایتی والدین در زمانه حاضر. معمولا در زندگی مدرن هر دو والد مجبور به کار هستند و چون گذشته پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها برای کمک به والدین در دسترس نیستند و ابزار دیجیتال در نقش آن‌ها ظاهر شده‌اند. در کتاب «جهش اجتماعی» نوشته ویلیام فون هیبل (زیست‌شناس فرگشتی) آمده است که مادربزرگ‌ها در بقای گونه ما نقش مهمی داشته‌اند و عدم دسترسی به پدربزرگ و مادربزرگ در جامعه مدرن چه محرومیت بزرگی است. و در کتاب «راهنمای تجربی پیشگویی آسمانی» نوشته جیمز رد فیلد و کارول آدرین آمده است پدر و مادرهایی که وقت کم دارند و درگیری‌های فراوانی در جامعه مدرن دارند، اما همچنان مایلند بچه‌دار شوند باید بدانند که برای بزرگ کردن یک کودک حداقل دو بزرگسال تمام وقت لازم است که آزاد باشند و وقت بگذارند.
پنج. دو سال اول رشد کودک مرحله رشد حسی حرکتی است. کودک باید محیط را کاوش کند و به اشیا دست بزند و محیط را کاوش کند. وقتی والدین به جای این تجربه‌ها او را در مقابل تلویزیون می‌نشانند رشد طبیعی کودک متوقف می‌شود، و به سمت اوتیسم می‌رود.
درمان
یک. فورا باید تلویزیون و موبایل و ابزار دیجیتال از دسترس کودکان حذف شوند.
دو. بلافاصله بعد از حذف ابزار دیجیتال، باید به مدت دو ماه از هنگامی که کودک از خواب برمی‌خیزد تا وقتی به خواب می‌رود، والدین با او چشم در چشم در ارتباط باشند و از طریق رابطه مستقیم والد و فرزند راه بازگشت او را به زندگی نرمال فراهم کنند. والدین باید با کودک بازی‌های رفت و برگشتی و پینگ پونگی انجام دهند. او را لمس کنند. به ویژه چشم در چشم شدن را به او بیاموزند. مهم نیست کودک بازی را درست انجام دهد و مثلا توپ را درست در سبد بیندازد، مهم رابطه تنگاتنگ و چشم در چشم با او هنگام بازی است. حواس پنجگانه کودک باید درگیر دیدن و شنیدن و لمس کردن والدین و آدم‌ها باشد تا به حالت طبیعی بازگردد.
طبق نظریه درمانگران بی‌بی دیجیتال، تماشای تلویزیون و موبایل برای کودکان تا سه سالگی مطلقا ممنوع است. اندازه مجاز استفاده از تلویزیون و موبایل از سه سالگی تا پنج سالگی حداکثر یک ساعت در روز است، آن هم به شرطی که یکی از والدین در کنار کودک قرار بگیرد. زیرا کودک مفاهیم انتزاعی را نمی‌فهمد و والدین باید این مفاهیم را ساده‌سازی و برای کودک قابل فهم کنند.
بهترین زمان درمان
اگر کودکی که دچار اختلال بی‌بی دیجیتال شده، تا قبل از چهار- پنج سالگی برای درمان مراجعه کند، امکان بازگشت او به سلامت بیش از کودکانی است که بعدتر مراجعه می‌کنند. اما والدین کودکان بی‌بی دیجیتال که سن فرزندشان از پنج سالگی گذشته نباید ناامید شوند و باید نسبت به درمان اقدام کنند، حتی اگر به هدف درمان صد درصدی نرسند. خبر خوب این است که قطع وسایل دیجیتال در محیط خانه و ارتباط درمانی که برای کودکان بی‌بی دیجیتال طراحی شده، بر روی کودکان طیف اوتیسم هم تا درصد زیادی موثر بوده است. تحقیقات مرکز اوتیسم تهران نشان می‌دهد که اگر کودکان اوتیستیک در سنین زیر چهار سال از این روش درمان استفاده کنند تا هفتاد درصد از وضعیت اوتیسم خارج می‌شوند. این روش درمانی حتی در سنین بعدتر نیز با درصد کمتری موثر است.
عذاب وجدان والدین
والدین کودکان دارای اختلال بی‌بی دیجیتال بعد از آگاهی از علت این اختلال، دچار عذاب وجدان می‌شوند. این امری طبیعی است. اما انرژی این عذاب وجدان را باید صرف درمان کودک کرد، نه صرف شماتت خود یا همدیگر.
نحوه تشخیص
بسیاری از علایم بی‌بی یجیتال شبیه اختلال اوتیسم است. و اگر سبک زندگی کودک توسط متخصص بررسی نشود، کودکی که دچار اختلال بی‌بی دیجیتال است، تشخیص اوتیسم می‌گیرد. کودکانی که در ماه‌های اول تولد رفتار نرمالی داشته‌اند، اما چند ماه پس از واقع شدن در مقابل تلویزیون و موبایل علائم زیر را از خود نشان می‌دهند، دچار اختلال بی‌بی دیجیتال هستند:
یک. نقص در تعاملات اجتماعی. یعنی کودک تمایلی به بازی با هم سن و سالانش ندارد. او به شدت احساس غریبگی می‌کند حتی گاهی با اعضای خانواده. یا برعکس ممکن است به‌دنبال غریبه‌ها برود و نمی‌تواند اجتماع را از نظر تهدید ارزیابی کند.
دو. به چشم والدین نگاه نمی‌کند.
سه. به کسانی که اسم او را صدا می‌کنند واکنش نشان نمی‌دهد.
چهار. اشاره‌های دست دیگران را دنبال نمی‌کند.
پنج. برای کودک بی‌بی دیجیتال اشیا مهم‌تر از رابطه با آدم‌هاست.
شش. به دیوار یا جای خاصی مدتی خیره می‌شود.
هفت. رفتارهای تکراری و اضافی دارد. مثلا یک شی را ده‌ها بار به یک شکل جا به جا می‌کند. یا کلید برق را مدام خاموش و روشن می‌کند.
هشت. تاخیر در زبان ارتباطی دارد. حتی اگر که در دایره واژگان او دویست لغت فارسی یا انگلیسی باشد که از کارتون‌ها یاد گرفته است.
۹. عدم تمرکز.
تفاوت بی‌بی دیجیتال با اوتیسم
موارد فوق و علائم دیگر نشانه‌های اولیه تشخیص اختلال بی‌بی دیجیتال است. تفاوت این علائم با اوتیسم این‌هاست.
یک. علائم در بی‌بی دیجیتال در مقایسه با اوتیسم شدت کمتری دارند.
دو. این علائم بعد از مواجهه با ابزار دیجیتال بروز کرده‌اند. یعنی کودک این علائم را قبل از مواجهه با ابزار دیجیتال از خود نشان نمی‌داده است.
سوم. بازگشت سریع‌تر کودک بی‌بی دیجیتال به رفتار نرمال بعد از یک درمان دو ماهه فشرده، در مقایسه با کودک اوتیستیک که در این دو ماه تغییر معنی‌داری نمی‌کند.
طبق نظریه درمانگران بی‌بی دیجیتال، تماشای تلویزیون و موبایل برای کودکان تا سه سالگی مطلقا ممنوع است. اندازه مجاز استفاده از تلویزیون و موبایل از سه سالگی تا پنج سالگی حداکثر یک ساعت در روز است، آن هم به شرطی که یکی از والدین در کنار کودک قرار بگیرد.
علائم بعد از حذف تلویزیون و موبایل
وقتی والدین از خطر استفاده از تلویزیون و موبایل آگاه می‌شوند و این وسایل را قطع می‌کنند، کودک بی‌بی دیجیتال شروع می‌کند به بی‌قراری و از گوشه چشم نگاه کردن و دور خود چرخیدن. او چشم‌هایش را تنگ می‌کند و به چراغ‌ها و تابلوهای متحرک نگاه می‌کند. (دلیل این توجه او عادت به جذابیت نور و صدا در کارتون‌هایی است که دیده).
آزمایش اختلال بی‌بی دیجیتال بر روی موش‌ها
از نظر ژنتیک موش‌ها نزدیکترین حیوان به انسان هستند، به‌طوری که ۹۵ درصد ژن موش‌ها به انسان شبیه است. دانشمندان برای فهم تاثیر ابزار دیجیتال بر رفتار موش‌ها تعدادی بچه موش را روزی چند ساعت در مقابل نور و صدای تلویزیون قرار دادند. بعد از بیست روز بچه موش‌ها از خود رفتار بی‌بی دیجیتال را نشان دادند. یعنی به جای بازی با موش‌های دیگر از آن‌ها دوری کردند و به جایی خیره شدند یا رفتار تکراری انجام دادند و یا بیش‌فعال شدند.
ضرورت آگاهی‌رسانی
سه مرکز تحقیقی در آمریکا، کانادا، و ایران در رابطه با سندروم اوتیسم پس از مواجهه با دیجیتال ایجاد شده‌اند. هر سه مرکز نیاز به آگاهی‌رسانی را اولویت اول جلوگیری از گسترش فاجعه‌بار این اختلال می‌دانند. چرا که پیشگیری مهم‌تر و ساده‌تر از درمان است.
همه ما که از مضرات استفاده از دیجیتال با خبر شده‌ایم و آگاهی‌رسانی نمی‌کنیم در آینده دشوار زندگی کودکان بی‌بی دیجیتال به سهم خود مقصریم.
اگر در خانواده، اقوام و دوستان خود کودکی را با این نشانه‌ها می‌بینید، با ارسال این مطلب خانواده کودک را برای درمان تشویق کنید. از روانشناسان و کلیه کسانی که از طریق مدیا امکان اطلاعرسانی دارند باید خواست تا در مورد اختلال بی‌بی دیجیتال که نوع جدیدی از طیف اوتیسم است اطلاعرسانی کنند. حداقل این دو جمله باید در اذهان والدین جا بیفتد:
یک. تلویزیون و موبایل برای کودکان زیر سه سال ممنوع.
دو. مدام از طریق بازی کودک را برای روابط اجتماعی آماده کنید. او را فقط سراغ ابزار دیجیتال یا اسباب‌بازی‌ها نفرستید.
به کجا مراجعه کنیم؟
اگر کودک شما علائم بی‌بی دیجیتال را دارد، بدون از دست دادن وقت با مرکز زیر تماس بگیرید. این مرکز در یک ملاقات حضوری علائم رفتاری کودک شما را بررسی می‌کند و به یکی از والدین به مدت یک روز رفتار درمانی مناسب کودک شما را آموزش می‌دهد. بعد از آن به مدت دو ماه، هر هفته یک بار، از طریق آنلاین پیشرفت درمان را کنترل می‌کنند و آموزش‌های مورد نیاز را در اختیار شما قرار خواهند داد.
آدرس مرکز درمان بی‌بی دیجیتال: تهران اوتیسم
امیرآباد شمالی، بالاتر از چهارراه جلال آل احمد، بین خیابان ششم و هفتم پلاک ۱۸۹۱
رادیوفردا
محسن مخملباف (نویسنده و کارگردان)