پنج سال از سرنگونی پرواز «پی‌اس ۷۵۲» هواپیمایی اوکراین توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می‌گذرد. در این مدت خانواده‌های قربانیان این پرواز نه‌تنها از پیگیری حقوقی شکایت در یک دادگاه عادلانه به نتیجه نرسیدند و شکایتشان را پس گرفتند، بلکه از برگزاری مراسم سالگرد در یک سالن اجتماعات عمومی نیز در تمام این این پنج سال محروم بودند.
جمعه ۱۴دی۱۴۰۳، خانواده‌های دادخواه بر سر مزار فرزندانشان جمع شدند. این مراسم با مزاحمت صدای نوحه آمپلی فایرهای نیروهای امنیتی برای برهم زدن آن مواجه شد.
امسال، سالگرد سرنگونی هواپیما در روز ۱۸دی در شاهدشهر، محلی که هواپیمای اوکراینی پرواز پی‌اس ۷۵۲ بعد از شلیک موشک به زمین خورد برگزار می‌شود؛ چراکه نیروهای امنیتی به آن‌ها اجازه کرایه سالن برای برگزاری مراسم سالگرد را نمی‌دهند.
«منظر ضرابی» که پسر، دختر، عروس و نوه خود را در این پرواز از دست داده، در این خصوص به «ایران‌وایر» گفت: «از همان سال اول هرکجا برای کرایه سالن می‌رفتی، می‌گفتند که به آن‌ها گفته شده به خانواده‌های پرواز سالن ندهند و در نهایت به‌سختی توانستیم سالن “تلاش” را برای برگزاری مراسم اجاره کنیم.» 
خانواده‌ها هر سال برای اینکه در فصل زمستان مردم اذیت نشوند و فضای باز، سرما و نیروهای امنیتی اذیتشان نکند، درخواست سالن می‌کنند، اما لحظه آخر آن را لغو می‌کنند و یا از اول اجازه نمی‌دهند.
این مادر دادخواه گفت: «امسال ما سالن رعد که یک سالن خیریه و خصوصی است را انتخاب کرده و درخواست دادیم که برای سالگرد این سالن را در اختیار ما بگذارند، اما ما را به اماکن ارجاع دادند و اماکن هم ما را به وزارت اطلاعات ارجاع داد و ما از همانجا برگشتیم. حالا ماهم در سوز سرمایی که عزیزانمان را به قتل رساندند مراسم را برگزار می‌کنیم. آن‌ها از ما می‌ترسند، چون ما محق هستیم و آن‌ها مجرم.»
منظر ضرابی با اشاره به مراسم جمعه گذشته در «بهشت زهرا» در تهران گفت که معمولا در اماکنی مثل بهشت زهرا، با ایجاد مزاحمت نمی‌گذارند مراسم در آرامش اجرا شود. به گفته او، وقتی جمعه گذشته خانواده‌ها برای برگزاری سالگرد عزیزانشان به بهشت زهرا رفته بودند، عده‌ای بدون اینکه مراسمی داشته باشند، با روشن کردن دو آمپلی فایر بزرگ و پخش نوحه سر و صدای بلندی به راه انداختند و برای مراسم خانواده‌ها مزاحمت ایجاد کردند.
به گفته او، هدف نیروهای امنیتی از چنین اقدامی، جلوگیری از سخنرانی‌ها و گفت‌و‌گو خانواده‌ها با یکدیگر است. چنان‌که در ویدیوهای این مراسم مشخص است، صدای نوحه‌ای که لباس‌شخصی‌ها پخش می‌کنند، زیر صحبت‌های کسانی که در حال صحبت هستند، مثل «حسین نادربیگی»، از آسیب‌دیدگان چشمی، شنیده می‌شود.
دادگاه‌های سریع و پی‌درپی
خانواده‌های قربانیان سرنگونی پرواز پی‌اس ۷۵۲ نه‌تنها برای برگزاری مراسم برای عزیزانشان با موانع حکومتی روبه‌رو بوده‌اند، بلکه از حقوقی و قضایی نیز برای روشن شدن حقیقت و اجرای عدالت به نتیجه نرسیدند.
خانواده‌های قربانیان، دی۱۴۰۱ بعد از هفت جلسه دادگاه که به‌طور پی‌درپی از آذر آن سال برگزار شده بود، اعلام کردند که با خواسته آن‌ها برای ایجاد وقفه در برگزاری جلسات موافقت شده و قرار شده جلسه آینده بعد از سالگرد سرنگونی هواپیما برگزار شود.
بهمن همان سال، درست یک ماه بعد از سومین سالگرد شلیک به هواپیما، جمعی از خانواده‌های دادخواه اعلام کردند که در اعتراض به روند رسیدگی به پرونده، شکایت خود را از دادگاه نظامی تهران پس می‌گیرند.
آن‌گونه که خانواده‌های دادخواه پیش‌تر به ایران‌وایر گفته بودند، دادگاه به‌اشکال مختلف خانواده‌های دادخواه را آزار می‌داد و حتی تشریفات رسمی ابلاغ تشکیل جلسه را رعایت نمی‌کرد، به‌طوری که یک روز مانده به جلسه به شاکیانی که در شهرهای دیگر ساکن هستند تلفنی اطلاع می‌داد که روز بعد جلسه دادگاه برگزار می‌شود.
آن‌ها در مورد دلایل پس گرفتن شکایت خود عنوان کردند که کیفرخواست دادگاه براساس خطای انسانی غیرعمد نوشته شده بود و قاضی هم اصرار داشت که طبق همان پیش برود و افراد دیگری را غیر از کسانی که کارشناسان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مقصر اعلام کرده‌اند، به دادگاه احضار نکند.
اعتراض آن‌ها به گفته خودشان دو جنبه داشت. اول اینکه براساس همین پیش فرض، دادگاه از رسیدگی به شکایت شاکیان از فرماندهان عالی سپاه پاسداران چون «حسین سلامی» و «امیرعلی حاجی‌زاده»، «محمد باقری»، رییس ستاد کل نیروهای مسلح، «علی شمخانی»، دبیر شورای عالی امنیت ملی، «علی عابدزاده»، رییس وقت سازمان هواپیمایی کشوری و تعداد دیگری از مسوولان سر باز زد و برای آن‌ها منع تعقیب صادر کرد. در عوض، دادگاه ۱۰ تن از کارمندان، اپراتورها و درجه‌داران سپاه را در جایگاه متهم نشاند که خانواده‌ها هیچ اطلاعی از هویت آن‌ها نداشتند.
جنبه دوم، اعتراض خانواده‌ها به مطرح کردن پیش‌فرض از سوی رهبر جمهوری اسلامی بوده است. از آنجا که قضات پیش از آغاز حرفه خود سوگند می‌خورند که در اعمال خود از رهبر جمهوری اسلامی حمایت کنند، وقتی رهبر موضوع خطای انسانی غیرعمد را تایید می‌کند، دیگر قاضی نمی‌تواند غیر از خواسته او عمل کند.
عدالت‌خواهی پابرجاست
«عباس صادقی»، پدر دادخواهی که دو فرزند، عروس و نوه خود را در این هواپیما از دست داده، در پنجمین سالگرد سرنگونی هواپیما با شلیک موشک‌های سپاه، شفافیت در جهت کشف علت واقعی جنایت را یکی از خواسته های خانواده‌های قربانیان این جنایت خواند.
او به ایران‌وایر گفت که رسیدگی قضایی مستقل، بی‌‌طرفانه و بدون جانبداری در تمام مراحل با هدف اجرای عدالت، خواسته اصلی خانواده‌های دادخواه است. عباس صادقی اضافه کرد: «همه ما می‌دانیم که این خواسته خانواده‌ها امکان پذیر نیست، چراکه به قول معروف چه کسی جرات دارد برای جرمی که به دست حاکمیت صورت گرفته است مجازات تعیین کند.»
عباس صادقی، همسر منظر ضرابی که خود نیز وکیل دادگستری است، همچنین گفت: «باتوجه به اینکه رهبری پس از سه روز دروغ پراکنی، خطای انسانی را امری اثبات‌شده اعلام کرد، حکم آمر فراقانونی (ولی مطلقه فقیه) صادر شده بود و فقط یک رسیدگی غیرواقعی و نمایشی برای اهداف خاص ترتیب داده شد که با شفافیت و عدالت منافات دارد.»
او درباره رفتار مسوولان پس از سرنگونی هواپیما با خانواده‌ها که انتقاد و ناراحتی آن‌ها را در پی داشت، به ایران‌وایر گفت که مسوولان از همان دقایق اولیه پس از سرنگونی هواپیما به‌صورت هماهنگ و سازمان‌یافته، آثار جرم و جنایت را یا از بین بردند، یا پنهان کرده و هیچ وسیله‌ای را پس ندادند، به‌جای پیکرها، پنبه بسته‌بندی شده را در جو امنیتی بسیار شدید تحویل دادند و خانواده‌ها را تحت الزامات شدید امنیتی نگه داشتند.
به‌دنبال عدالت در دادگاه‌های بین‌المللی
انجمن خانواده‌های قربانیان هواپیمای سرنگون شده پرواز پی‌اس ۷۵۲، شهریور۱۴۰۱ اعلام کردند که از جمهوری اسلامی ایران به دیوان کیفری بین‌المللی شکایت کرده‌اند، اما در دو سال گذشته این دادگاه بین‌المللی تنها مرجعی نبوده که خانواده‌ها و کشورهایی که شهروندانشان را در این پرواز از دست دادند، برای اجرای عدالت به آن رجوع کرده‌اند.
«کوروش دوست شناس»، سخنگو انجمن خانواده‌های پرواز پی‌اس ۷۵۲ که نامزدش «فروغ خادم» در سرنگونی هواپیما کشته شد، به ایران‌وایر گفت که اولین پرونده بهار۱۴۰۲ براساس موارد ذکر شده در معاهده مونترال، از سوی کانادا، اوکراین، سوئد و بریتانیا به دادگاه بین‌المللی دادگستری فرستاده شد.
بخش نخست آن به تقاضاها و مدارکی که این چهار کشور به آن دادگاه ارائه داده‌اند، مربوط می‌شود. اواخر مهر سال گذشته، این دادگاه به جمهوری اسلامی به مدت یک سال فرصت داد تا به این پرونده در دادگاه بین‌المللی پاسخ دهد.
سخنگو انجمن خانواده‌های قربانیان هواپیما ابراز امیدواری کرد که اوایل سال آینده میلادی، یعنی اواخر سال ۱۴۰۴ خورشیدی، شاهد دادگاه علنی در لاهه در مورد این پرونده حقوقی باشند.
او همچنین از پرونده دیگری که علیه جمهوری اسلامی باز شده است، نام برد و گفت که ارجاع این پرونده از طرف چهار کشور متضرر یعنی کانادا، سوئد، بریتانیا و اوکراین به ایکائو صورت گرفته است. این پرونده در ۸ژانویه۲۰۲۴، یعنی در چهارمین سالگرد سرنگونی هواپیما به «ایکائو» فرستاده شده است.
اعضای اصلی ایکائو که هر چند سال یکبار از ۳۶ کشور انتخاب می‌شوند، طی چند ماه آینده این پرونده را مورد رسیدگی قرار خواهند داد و بعد از رسیدگی در مجمع ایکائو، نتیجه رسیدگی به این پرونده به ایران و کشورهای متضرر ابلاغ خواهد شد.
به گفته سخنگو انجمن خانواده‌های دادخواه، پرونده سوم هم همان پرونده‌ای است که اولین بار از سوی اعضای انجمن خانواده‌های دادخواه در شهریور دو سال پیش به دادگاه بین‌المللی کیفری ارسال شده است. این پرونده را وکلای انجمن تشکیل داده‌اند و تاکنون بدون حمایت کشورهای متضرر پیش رفته و همچنان در پی تکمیل این پرونده بر حسب ماده ۱۵ اساسنامه رم دادگاه کیفری بین‌المللی است.
رسیدن به عدالت، شاید در راهرو‌های دادگاه‌های بین‌المللی زمانبر و طولانی باشد، اما امیدوار کننده است. امیدی که به گفته عباس صادقی، از قوه‌قضاییه غیرمستقل جمهوری اسلامی قطع شده و به حاکمیت منتخب مردم در آینده، که بر پایه اصول دموکراسی بنا شده باشد، موکول شده است. عدالتی که فعلا قرار است دیوان بین‌المللی کیفری برای خانواده‌های دادخواه به ارمغان بیاورد.
شهره مهرنامی
ایران وایر