این یک قصه واقعی نه چندان قدیمی و خیلی مشهور و پرحاشیه است: با آغاز جدی‌ترین تحریم‌ها علیه ایران در سال 1389، ایران که در آن زمان چهارمین کشور بزرگ صادرکننده نفت به شمار میرفت اما به دلیل نداشتن توانایی کافی برای پالایش آن، ۴۰درصد از بنزین مصرفی خود را وارد می کرد، با مشکل مواجه شد. مسوولان تصمیم گرفتن برای جلوگیری از اعتراضات مردمی و تامین سوخت خودروها، تولید بنزین «رفورمیت» را به شرکت‌های پتروشیمی ایران بسپارند.
ایران‌وایر: آرزو میرزاخانی
حرف و حدیث بلافاصله شروع شد. کارشناسان درباره افزایش آلودگی هوا و بیماری‌های خاص، به ویژه سرطان در برخی از کلانشهرهای ایران و ارتباط آن با سوختی که در نتیجه این تصمیم تولید شد، اعتراض کردند و برخی مسئولان مثل «یوسف رشیدی»، مدیرعامل وقت «شرکت کنترل کیفیت هوا» که وابسته به شهرداری تهران است، هم اعتراف کردند میزان آلایندگی بنزن در جایگاههای توزیع بنزین، 438 برابر استاندارد بوده و به شدت سرطان زا است.
«رحمت الله حافظی» و «معصومه ابتکار» نیز که در آن زمان از اعضای شورای شهر تهران بودند، در خصوص آلاینده بودن بنزین تولید شرکت‌های پتروشیمی داخلی هشدار دادند.
گزارش‌های بعدی کارشناسان نشان داد حرف‌ها بی‌پایه نبوده است. «کاوه مدنی»، فعال محیط زیست و معاون سابق سازمان حفاظت از محیط زیست به همراه «شیرین حکیم» در مقاله ای که سال 2016 در «تهران تایمز» منتشر کردند، در این باره نوشتند: « پیش از تحریم ها، ایران به شدت به واردات نفت از پالایشگاه های اروپایی وابسته و فاقد ابزار لازم برای اصلاح نفت خود در داخل کشور بود. اما پس از تحریم ها،برای رفع نیازهای داخلی حمل و نقل خود، به کارخانه های پتروشیمی و پالایشگاه ها به عنوان یک راه حل کوتاه مدت برای حفظ تقاضای بالا تکیه کرد. همین موضوع سبب تولید سوخت بی کیفیت و افزایش آلودگی هوای شهرها شد. در نتیجه، در سال 2012 تنها در تهران چهار هزار و 500 نفر دچار مرگ زودرس شدند و در حدود 80 هزار نفر در کشور جان خود را در اثر آلودگی هوا از دست دادند.»
با ادامه اعتراضات، در سال 1393 نسبت به سوخت آلاینده تولیدی شرکت‌های پتروشیمی داخلی، برخی از مسوولان از توقف تولید بنزین در شرکت های پتروشیمی خبر دادند. در همان زمان، «عباس کاظمی»، مدیرعامل وقت «شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران» اعلام کرد روزانه ١٠ میلیون لیتر بنزین برای جایگزینی با بنزین تولی پتروشیمی‌های داخلی وارد می‌شود.
در نهایت، «بیژن زنگنه»، وزیر نفت دولت یازدهم دستور داد تا توزیع بنزین ریفورمیت پتروشیمی به عنوان سوخت از ابتدای سال 1393 متوقف و در عوض، واردات بنزین با استاندارد «یورو4» در دستور کار دولت و وزارت نفت قرار گیرد.
حالا، و با بازگشت تحریم های امریکا و جلوگیری دوباره از ورود بنزین با کیفیت به ایران، بیم آن می‌رود شرکت های پتروشیمی داخلی به اجبار تولید بنزین را از سر گیرند و در نتیجه، افزایش آلودگی هوا و بیماری‌های خاصی که در دوران تحریم های گذشته جان بسیاری از ایرانیان را گرفت، تکرار شود.
یک کارشناس حوزه انرژی و محیط زیست ساکن تهران در این باره به «ایران‌وایر» می گوید: «تولید بنزین در پالایشگاه‌ها با استفاده از مدارهای مختلف عبور و تقطیر نفت انجام می‌شود که برج‌های تقطیر و کاتالیزورها در آن نقش اساسی ایفا می‌کنند. این در حالی است که متأسفانه اصلی‌ترین پالایشگاه‌های ایران، از جمله پالایشگاه‌های آبادان و تهران، قدمتی بالاتر از ۴۰ سال دارند و جدیدترین پالایشگاه‌ها هم تکنولوژی جدیدتر از ۲۰ سال ندارند که این به دلیل تحریم‌های تکنولوژیک علیه تهران است. در این بین، نبود سرمایه‌گذار خارجی برای تأسیس پالایشگاه‌های جدید و نبود منابع مالی و تکنولوژی برای ارتقای مراکز تولید بنزین موجب شده‌اند کیفیت بنزین مصرفی در ایران بسیار پایین‌تر از استانداردهای جهانی باشد. از سوی دیگر، مصرف نزدیک به ۸۰ میلیون لیتر بنزین در روز، تهران را ناگزیر از واردات این سوخت کرده است.»
در روش تولید کاتالیزوری که مورد استفاده شرکت‌های پتروشیمی قرار گرفته، بنزین به جای تلخیص در برج‌های تقطیر، با ترکیب نفت‌سفید و کاتالیزورهای ارتقای اکتان تولید می‌شود که پایه این کاتالیزورها بر ترکیبات سرب‌دار استوار است. به گفته این کارشناش «تولید این نوع بنزین از سه دهه قبل به دلیل آلایندگی شدید در جهان ممنوع و منسوخ شده است. استفاده از این سوخت در خودروهای پرمصرف و با تکنولوژی موتور بسیار قدیمی و آلیاژهای ناکارآمد بدنه موتور، موجب مرگ پنهان هزاران ایرانی در آن سال‌ها شد.»
به باور این کارشناس، خودروهای کاربراتوری با تکنولوژی ۵۰ سال قبل تا همین ۱۰ سال پیش در ایران تولید می‌شدند و به دلیل ارزان بودن، محبوبیت زیادی بین مردم داشتند. این مکانیزم احتراق که سوخت زیادی را با کارآیی پایین مصرف می‌کند، یکی از دلایل مشکلات آلودگی هوای تهران و شهرهای بزرگ به شمار می رود.
او می گوید: «در حال حاضر تقریبا نیمی از خودروهایی که در جاده‌های امریکا و اروپا تردد می کنند، از نوع دیزل هستند. انواع تازه موتورهای دیزل-انژکتوری با استفاده بهینه از سوخت گازوییل، کارآیی بالاتر و آلایندگی کم تری دارند، زیرا بازدهی گازوییل ۹۵ درصد است و کیفیت گازوییل تولیدی فعلی در اروپا بسیار بالا است. در اروپا گوگرد تقریبا از این سوخت حذف شده است. با این وجود، این خودروها در ایران یا قابل استفاده نیستند و یا کارآیی بسیار بدی دارند. زیرا گازوییل تولیدی در ایران تا ۱۳برابر استاندارهای جهانی ترکیبات گوگرد دارد. این عدد خود گویای آن است که در صورتی که تهران به جای واردات سوخت، نیاز به تولید سوخت پیدا کند، آسمان شهرها و جاده‌های کشور خاکستری خواهد شد.»
در داخل ایران، هنوز بحث تاثیراتی که تحریم ها می توانند بر افزایش آلودگی هوا در شرایط فعلی بگذارند، جدی نشده است. «محمدمسعود تجریشی»، معاون انسانی سازمان حفاظت از محیط زیست اما چندی پیش در نشست خبری خود در پاسخ به سوال خبرنگار روزنامه «همشهری» در خصوص نگرانی از توقف واردات بنزین، گفته است:«در بخش بنزین با توجه به این که پالایشگاه “ستاره خلیج فارس” تولید بنزین یورو 4 را به میزان 30 میلیون لیتر در روز رسانده است، بنابراین به هیچ وجه به دوره قبل باز نمی‌گردیم. ضمن این که رصد خودروها با “طرح کاهش” انجام می شود و معاینه فنی هم دقیق تر از گذشته شده و اطلاعات به لحظه خودروها در سامانه ملی “سیمفا” ثبت می شوند. پس ما مثل گذشته در بحث بنزین دچار مشکل نیستیم و کیفیت سوخت رشد کرده است. ضمن این که در کلان شهرها و جاده های منتهی به آن‌ها، گازوییل یورو4 توزیع می کنیم. این باعث کاهش ذرات معلق کم تر از 2.5 میکرون در شهرها و به تبع آن، کاهش آلودگی هوا شده که با تکیه بر توان داخلی بوده است.»
تجریشی در حالی این سخنان را مطرح می کند که به گفته «سیدمحمدرضا موسوی خواه»، مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران، متوسط واردات بنزین در سال 1396، روزانه 12.6 میلیون لیتر و در مجموع، 4.5 میلیارد لیتر بنزین یورو4 بوده است. اکنون این واردات با اعمال تحریم ها متوقف شده اند و ایران هم توان جایگزینی آن را به جز با تولید بنزین پتروشیمی ها نخواهد داشت. با ادامه تحریم ها، دیگر کاتالیست مثل قبل وارد نخواهد شد و دسترسی به فیلتر دوده‌ای هم که قرار بود برای کنترل دیزل ها وارد شود، سخت می‌شود؛ اتفاقی که افزایش آلودگی هوا و تولید سوخت بی‌کیفیت را رقم می‌زند.
یوسف رشیدی، استاد دانشگاه و معاون وقت آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1392 که از معترضان تولید و استفاده از بنزین پتروشیمی ها در ایران بود و می‌گفت این بنزین سرطان زا است، در این باره به «ایران وایر» می‌گوید: «فقط با آنالیز سوخت یا اعلام رسمی وزارت نفت می شود گفت که با بازگشت تحریم ها و اجبار به تولید دوباره بنزین پتروشیمی آیا با مشکلات قبل مواجه خواهیم شد یا نه.»
او با درخواست از سازمان حفاظت از محیط زیست یا سازمان استاندارد برای پاسخگویی در این باره، می‌گوید: «ترکیبات پتروشیمی از لحاظ احتراقی بهتر از بنزین معمولی هستند، چون اکتان بالایی دارند. بنابراین، معاینه فنی خودروها که آقای تجریشی به آن اشاره کرده اند، بی معنی است. دیگر این که این موضوع ربطی به گازوییل ندارد. یعنی بنزین پتروشیمی از نظر احتراقی بهتر از بنزین پالایشگاه است اما مشکلاتی برای سلامتی دارد. پس باید دقیق از وزارت نفت پرسید که آیا با آغاز تحریم های دوباره، پالایشگاه ها قادر به تامین سوخت هستند؟»
آقای رشیدی با اشاره به تجربه دور گذشته تحریم ها که باعث شد وزارت نفت به جای واردات بنزین، به اصلاح پالایشگاه ها و افزایش تولید بنزین یورو۴ دست بزند، می‌گوید: «به نظرم بعید است که آلودگی هوا به شدت سال‌های 90 تا 94 به آسمان ایران بازگردد.»
با این حال نگرانی او و خیلی از کارشناسان باقی است، به ویژه وقتی به اعداد و ارقام مصرف بنزین نگاه می‌کند که از ۷۰میلیــون لیتــر در روز، در سال۹۳ به بیش از ۹۴میلیون لیتر در سال ۹۷ رسیده است. با توقف واردات بنزین، راهی جز از سرگیری تولید بنزین غیراستاندارد پتروشیمی نیست. قصه دوباره تکرار می‌شود.