ساعت سه بعدازظهر، طبق معمول هر روز گوسفندانش را برای چرا به دشت می‌برد. کمی بعد نشسته بود تا نفسی تازه کند که صدای هولناکی به گوشش می‌رسد. روی که می‌چرخاند، هوای اطراف پر از خاک و بخشی از زمین پشت سرش ناپدید شده بود. تا چشم کار می‌کند، فقط چاله‌ای می بیند که مساحتی هزار مترمربعی دارد و عمق آن به ۱۰۰ متر می‌رسد.
این مشاهدات «عباس جعفری»، از کشاورزان و دام داران شهرستان «کبودرآهنگ» استان همدان است. او شهریور ماه امسال شاهد ایجاد یک فروچاله عظیم در همان استانی بود که از سال‌ها پیش کارشناسان درباره بحران فرونشست زمین در آن هشدار داده‌اند.
آرزو میرزاخانی, ایران‌وایر:
با این حال، این اولین بار یا اولین دشتی نیست که اخیرا در ایران دچار فرونشست شده است. پس از فرونشست زمین در کبودرآهنگ، «علیرضا شهیدی»، معاون سازمان زمین‌‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در یک نشست خبری آمار هولناکی را در خصوص وضعیت فرونشست در ایران ارایه داد. با استناد به حرف‌های او، اکنون ۳۰۰ دشت ایران دچار بحران فرونشست هستند. این در حالی است که بر اساس تعاریف جهانی، اگر سرزمینی بیش از چهار میلی‌متر در سال نشست داشته باشد، می گویند با بحران مواجه است. دشت تهران با نرخ ۱۷ سانتی‌متر فرونشست در سال، کرمان ۲۰ سانتی‌متر، مشهد ۲۵ سانتی‌مترو ساوجبلاغ ۲۲ سانتی‌متر اکنون دچار بحران شدید هستند.
«محمد درویش»، سرپرست سابق دفتر مشارکتهای مردمی سازمان محیط زیست و فعال زیست محیطی با تایید این آمار به «ایران وایر» می‌گوید:«در حال حاضر ۱۸ استان ایران با معضل جدی فرونشست زمین مواجه هستند که از جمله آن ها می‌توان به “مهدی آباد” در “ایج”، شهری در استان فارس و در محدوده استهبان و فسا اشاره کرد که یکی از بزرگ ترین فروچاله های ایران با عمق ۸۰ متر در آن ایجاد شده است. در سال ۲۰۱۵ اعلام شد که در این منطقه سالانه ۵۴ سانتی‌متر، یعنی ۱۴۰ برابر استاندارد جهانی (چهار میلی‌متر در سال) زمین نشست پیدا می‌کند.»
تهران از مناطق دیگری است که نرخ فرونشست سالانه زمین در آن سبب نگرانی کارشناسانی شده است. به باور محمد درویش، در این استان زمین سالانه تا ۳۶ سانتی‌متر نشست پیدا می‌کند و این اتفاق برای پایتخت با آن حجم بالای بارگذاری‌ها و ساخت‌وسازها خطر بسیار جدی به حساب می‌آید.
پس از تهران اما خراسان رضوی در سال‌های اخیر با بروز این پدیده مواجه بوده است:«در حال حاضر بزرگ ترین شکافی که در اثر فرونشست زمین ایجاد شده، در شهر نیشابور قابل مشاهده است که ۳.۵ کیلومتر طول دارد. هم چنین دشت “توس” در این استان، پارک ملی “کلاه قاضی”، مناطق “مورچه خورت” و “زرین شهر” در استان اصفهان، منطقه “ابر کوه” در استان یزد، شرق کرمانشاه، جلگه میناب در هرمزگان و حتی در استان اردبیل هم شاهد فرونشست زمین هستیم.»
بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در ایران مهم‌ترین عاملی است که گفته می‌شود این کشور را به سمت مرگ آبخوان و فرونشست زمین سوق داده است. درویش با تاکید بر این موضوع، می گوید آن چه در گذشته رخ داده، برداشت و مصرف ۸۰ تا ۹۰ درصد از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی بوده است: «با توجه به آخرین آماری که از تعداد چاه‌‌های ایران وجود دارد، می‌توان به روشنی دریافت که چه طور عصاره و شیره زمین را در طول سال‌های اخیر کشیده‌ایم و مهم‌ترین سرمایه‌های طبیعی سرزمین را نابود کرده‌ایم.»
به گفته وی، هم اکنون یک تا یک و نیم میلیون چاه در کشور وجود دارد که نیمی از آن ها غیر مجاز هستند.
سرپرست سابق دفتر مشارکتهای مردمی سازمان محیط زیست می گوید در حدود ۶۵۰ سد مخزنی بزرگ و متوسط در ایران وجود دارد:«چاه‌ها تنها دلیل مرگ آبخوان‌ها در ایران نبوده‌اند. سدسازی‌های بی‌رویه هم به این آتش دامن زده است. امروزه به ندرت دره‌ای را در ایران می‌یابید که سدی به روی آن ساخته نشده باشد. سدهای جدید نیازهای آبی جدیدی را در حوزه آبخیز ایجاد کرده و سبب شده اند نه تنها آبی به پایین دست سد نرسد که آبخوان‌ها هم به طور طبیعی تغذیه نشوند.»
او در این باره مثال می‌زند: «نمونه آن، سدسازی بر روی رودخانه “زرینه‌رود” در بالادست دریاچه ارومیه است که برداشت غیرمجاز از آن سبب شد سفره‌های آب زیرزمینی که دریاچه ارومیه را تغذیه می‌کردند، خشک شوند و امروزه شاهد بروز چنین فاجعه ای در این منطقه باشیم. از سویی دیگر، سدسازی‌ها سبب افزایش میزان تبخیر آب شده‌اند به طوری که نرخ تبخیر در ایران ۲۰۰ میلی‌متر در سال است اما سدها این نرخ را به پنج هزار میلی‌متر در سال افزایش داده‌اند.»
«بانک جهانی» در سال ۱۳۹۵ گزارش داد که در نیم قرن اخیر ۷۲ درصد از آبهای تجدیدپذیر ایران کاهش یافته اند. «عیسی کلانتری»، رییس کنونی سازمان حفاظت از محیط زیست نیز سال گذشته در یادداشتی در این باره نوشت:«طبق ضوابط بین‌المللی، هیچ کشوری حق ندارد بیش از ۴۰ درصد از آبهای تجدیدپذیر خود را مصرف کند. ما ۸۸ میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر داریم که با رعایت قانون ۴۰ درصد، سالانه اجازه مصرف ۳۶ میلیارد متر مکعب را داریم. طبق آمار وزارت نیرو، آب مصرفی ما در سال حدود ۹۷ میلیارد متر مکعب است. در حالی که کل آبهای زیرزمینی و جاری ۸۸ میلیارد متر مکعب است و ما ۱۱۰ درصد آبهای تجدیدپذیر را مصرف می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنیم. در حالی که از نظر قوانین علمی و مهندسی هیدرولوژی، حداکثر باید ۴۰ درصد استفاده کنیم. به عبارتی، ۷۰ درصد مصرف اضافه داریم.»
یک دانشمند و فعال محیط زیست به «ایران وایر» می‌گوید فرونشست زمین یک پدیده جهانی است که اغلب در مناطق خشک و نیمه خشک رخ می‌دهد و بیش از ۱۵۰ کشور جهان مانند مکزیک امروزه درگیر این معضل هستند:«این پدیده می‌تواند به طور ناگهانی مانند اتفاقی که در کبودرآهنگ همدان افتاد، باشد و به صورت حفره‌ای بزرگ نمایان شود یا در طول زمان و به آرامی رخ دهد که نمونه آن در منطقه رفسنجان ایران یا ورامین تهران و مناطق بسیار دیگری به شکل بیرون زدگی لوله‌ها و تاسیسات یا ایجاد ترک بر روی دیواره ساختمان‌ها قابل مشاهده است.»
او معتقد است پدیده فرونشست گرچه می‌تواند در اثر عوامل متعددی هم چون برداشت از منابع آب زیرزمینی و نفتی یا معدن کاوی و غیره رخ دهد اما برداشت‌های طولانی مدت و استثمار شدید آبهای زیرزمینی (آبخوان‌ها) در سال‌های اخیر است که ۳۰۰ دشت ایران، از جمله تهران، مشهد، همدان و… را دچار فرونشست کرده است.
این استاد دانشگاه تشریح می‌کند: «فرونشست زمین پدیده‌ای ترسناک است که نه تنها خاک، کشاورزی و اقتصاد یک کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد که در مواردی حتی سبب تغییر مسیر رودخانه‌ها، کاهش نفوذپذیری خاک و از بین رفتن تاسیسات شهری می‌شود. به عنوان نمونه، دشت میناب در استان هرمزگان در گذشته دارای کشاورزی بسیار غنی بود اما امروزه به دلیل برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی، فروچاله‌های عمیقی در این منطقه ایجاد شده و کشاورزی را نابود کرده است.»
او می گوید: «نتایج بررسی اطلاعات ماهواره‌ای توسط دو محقق ایرانی بین سال های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۷ میلادی نشان می‌دهند که با پدیده فرونشست شدید زمین در تهران مواجه هستیم که برگشت ناپذیر است. گرچه از سال‌ها پیش کارشناسان در خصوص بروز این پدیده ترسناک خبر داده‌اند اما اقدام جدی برای مقابله با آن انجام نشده است. با توجه به حجم ساختمان سازی‌ها و برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست زمین اتفاق دور از انتظاری نبوده اما برای مقابله با این معضل، نیازمند اجرای برنامه‌ها و راهکارهای مشخصی هستیم که متاسفانه با توجه به شرایط کنونی ایران و این که موضوعات زیست محیطی با نگاهی امنیتی همراه هستند، امری غیرممکن است.»
فرونشست زمین اما به اعتقاد این محقق، تبعات سنگین و مشخصی دارد که در مناطق شهری جدی‌تر است: «بنابراین، دیریا زود مسوولان جمهوری اسلامی باید راهکاری مناسب برای مقابله با آن در دستور کار خود قرار دهند. مهم‌ترین این راهکارها می‌تواند مقابله با برداشت بی‌رویه از هزاران چاه آب غیرمجاز و مدیریت مصرف آب باشد.»
درویش، معاون سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران اما معتقد است که جمهوری اسلامی در سال‌های گذشته راهکارهایی را برای مقابله با فرونشست زمین ارایه کرده است ولی کافی نبوده اند: «به عنوان مثال، اکنون از پنج میلیون هکتار زمین کشاورزی، در حدود ۱.۲میلیون هکتار با روش آبیاری قطره‌ای سیراب می‌شوند. هم چنین کشت برنج به جز در استان‌های شمالی، در دیگر مناطق ایران ممنوع شده و وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده که مصرف آب را در این بخش به ۷۰ درصد کاهش داده است.»
البته او تاکید می‌کند که این اقدامات به هیچ وجه کافی نیستند و اگر دولت به سرعت سیاست‌های خود را در جهت تولید انرژی‌های نو، عدم ساخت نیروگاه های برقآبی جدید و ایجاد کسب و کارهای سبز تغییر ندهد و نتواند به تعهدات خود در برنامه های پنجم و ششم توسعه کشور متعهد باشد، امیدی به جلوگیری از مرگ تمامی آبخوان‌های کشور نیست؛ منابعی که ۵۰ تا ۷۰ هزار سال طول می‌کشد تا دوباره احیا شوند.