چند روزی است که هیاهوها بر سرِ واژه «خیابان» در شهرِ هراتِ افغانستان بالا گرفته است.
به گزارشِ «مردمسالاری آنلاین»، این هیاهوها از آنجا آغاز شد که شهردارِ هرات، محمدداوود انوری، خواستارِ جایگزینی واژهی پارسیِ «خیابان» با واژه هندی «سرک» شد و در برگهی فیسبوکش نوشت: «اصول و قاعدهی ملتسازی حکم میکند که افغانستان به جای کلمه خیابان کلمهی سرک را به کار ببرد. هر چند کلمه خیابان مقبول است، ولی برای تفکیکِ هویتِ ملی در افغانستان باید از کلماتِ رایج در ایران خودداری کنیم».
مردمسالاری آنلاین:
این سخنانِ شهردارِ هرات میانِ کاربرانِ هراتی شبکههای اجتماعی، به ویژه فیسبوک، با واکنشهایی بسیار روبهرو شد. «نجیب بارور» شاعرِ نامیِ پنجشیری این را «در پاسخِ شهردارِ بیفرهنگِ هرات» سرود:
زادگاهِ رستم و شاهانِ ساسانی یکی ست
شوکتِ شهنامه و فرهنگِ ایرانی یکی ست
ارزشِ خاکِ بخارا و سمرقندِ عزیز
نزدِ ما با گوهر و لعلِ بدخشانی یکی ست
ما اگر چون شاخهها دوریم از هم عیب نیست
ریشهی کولابی و بلخی و تهرانی یکی ست
از درفشِ کاویان آوازِ دیگر میرسد:
بازوانِ کاوه و شمشیرِ سامانی یکی ست
چیست فرقِ شعرِ حافظ، با سرودِ مولوی؟
مکتبِ هندی، عراقی و خراسانی یکی ست
فرقِ شعرِ بیدل و اقبال و غالب در کجاست؟
رودکی و حضرتِ جامی و خاقانی یکی ست
مرزها دیگر اساسِ دوریِ ما نیستند
ای برادر! اصل ما را نیک میدانی یکی ست
«تاجکی»، یا «فارسی»، یا خویش پنداری «دری»
این زبان پارسی را هرچه میخوانی، یکی ست!
این سروده همچون برگِ زر در شبکههای اجتماعیِ کاربرانِ افغانستانی دست به دست شد و سرودهها و سخنانی از این دست گروهی از جوانانِ هراتی را چنان برانگیخت که در خیزشی خودجوش همه تابلوهایی که در آن واژهی «سرک» جایگزینِ واژه «خیابان» شده بودند از راهها و گذرها پایین کشیدند.
واژهی «خیابان» از کجا آمده است؟
«خیابان» واژهای پارسی است که از دو بخشِ «خیاو» (جای پرآب و سرسبز) و «بان» (پسوندِ دارندگی و نگهدارندگی، همچون آسیابان) ساخته شده است. صائب تبریزی، در سده یازدهم، گفته است:
چشم میپوشی زِ گلگشتِ خیابانِ بهشت
در کمینِ جلوهی سروِ دلارای کهای؟
خیابان، بر پایهی فرهنگهای زبانِ پارسی، به راهگذرِ همگانی در شهرها که دارای یک بخشِ پهن در میان برای رفتوآمدِ خودروها و دو بخشِ باریکتر برای رفتوآمدِ پیادهها است گفته میشود، و در گذشته نیز، به راهِ هموار در باغها و کشتزارها برای رفتوآمد گفته میشد. این واژه از پارسی به زبانهای دیگر رفته است. برای نمونه در زبانِ گرجی «خیابان» به ریختِ «خِیوانی» (xeivani) در آمده است. دو تن از استادانِ نامدارِ زبانِ پارسی، جلال متینی (ایراننامه، سالِ نخست، شماره نخست، پاییزِ ۱۳۶۱، برگهای ۵۷ تا ۹۹) و محمد دبیرسیاقی (خراسانپژوهی، سالِ سوم، شمارهی نخست، بهار و تابستانِ ۱۳۷۹، برگهای ۱۹۹ تا ۲۰۸)، دربارهی واژهی خیابان دو پژوهش علمیِ سودمند منتشر کردهاند که برای آگاهیِ بیشتر از سرگذشتِ این واژه میتوان به آنها درنگریست.
بر پایهی پژوهشهای این دو استاد، کهنترین کتابی که در آن واژه «خیابان» آمده کتابِ گیتیشناسیِ حافظِ ابرو، در سدهی نهم، است که «خیابان» را یکی از «بلوکاتِ هرات» دانسته است. چنین، «خیابان» در آغاز نامی بوده است برای بخشی از هرات در کنارِ درهی دوبرادران و دروازهای به همین نام و نیز نامِ یکی از بلوکِ نهگانه هرات.