نیمه روشن؛ سهم سپاه از منابع عمومی بودجه – بخش اول
تخفیف بودجه سپاه به منابع عمومی بودجه، ساده‌انگاری محض است. ۳۲ هزار میلیارد تومان، در مقیاس منابع عمومی بودجه ایران عدد بزرگی است، اما این مبلغ فقط بخشی از دخل بزرگ سپاه است. سازمانی که برآورد معتبری از بودجه آن وجود ندارد.
تخمین دقیق دخل و خرج سپاه غیر ممکن است. به جز یکی، دو مورد محدود، هیچ برآورد رسمی و دقیقی از درآمدهای این سازمان عظیم اقتصادی، سیاسی و نظامی ایران در دست نیست، همین‌طور مخارج آن می‌تواند بیشتر یا کمتر از چیزی باشد که در کتاب بودجه آمده است. همه برآوردهایی که گهگاه در این باره ارائه شده، حکم تیری را دارند که در تاریکی مطلق رها شده و هیچ تضمینی وجود ندارد که به هدف خورده باشد.
آیا سپاه چیزی به خزانه واریز می‌کند؟
رابطه سپاه و خزانه یک رابطه مطلقا یک طرفه است. در بودجه درآمد قابل توجهی برای آن در نظر گرفته نشده و اگر هم شده درآمد اختصاصی است که چیزی از آن به خزانه نمی‌رسد،
در بخش درآمدهای بودجه تنها دو اثر رسمی از سپاه وجود دارد. در پیوست دوم قانونبودجه سال ۱۳۹۷، که درباره درآمدهای سازمان‌ها است، دو ردیف مربوط به سپاه پاسداران وجود دارد.
ایران‌وایر: علی رنجی‌پور
یکی، با عنوان «حق مسکن خانه‌های سازمانی نیروهای مسلح» به ارزش ۴۵ میلیارد تومان زیر ردیف شماره ۱۶۱۰۳ با عنوان «درآمد قراردادهای پیمانکاری» تعریف شده است. به تعبیر ساده قرار بر این است که ساکنان خانه‌های سازمانی سپاه در سال ۹۷، حدود ۴۵میلیارد تومان حق مسکن به حساب خزانه واریز کنند.
ردیف دوم، هم مربوط به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا است که به عنوان درآمد اختصاصی منظور شده است. یعنی این مبلغ به حساب خزانه واریز نمی‌شود و در اختیار همان سازمان می‌ماند. این مبلغ همان اعتبار عمرانی ۱۰ هزار میلیارد تومانی قرارگاه خاتم است که از آن چیزی به بودجه نمی‌رسد.
اگر این دو ردیف را با اعتبارات ۳۲ هزار میلیارد تومانی سپاه مقایسه کنیم، در واقع خالص دریافتی سپاه از منابع عمومی بودجه، حدود ۲۲ هزار میلیارد تومان خواهد بود. ۱۰ هزار میلیارد تومان از درآمدهای قرارگاه خاتم هم در خود قرارگاه هزینه خواهد شد.
اما نکته اینجا است که نه این ۱۰ هزار میلیارد تومان یک عدد قطعی است، نه قرارگاه خاتم تنها سازمان اقتصادی سپاه است.
هیچکس دقیقا نمی‌داند که درآمدهای سازمان اقتصادی سپاه، چقدر است و این درآمد کجا و چگونه هزینه می‌شود؟ چقدر از آن کجا در داخل یا خارج از کشور ذخیره و سرمایه‌گذاری شده و چقدر صرف برنامه‌های نظامی و امنیتی و حتی سیاسی در داخل یا خارج ایران می‌شود؟ مثلا چقدر از آن برای انتخابات هزینه می‌شود، یا چقدر از آن در اختیار اشخاص یا نهادهای عالی سیاسی و مذهبی قرار می‌گیرد که اطلاعاتی درباره حساب و کتاب اقتصادی آنها هم در دست نیست.
اینها همه سوالاتی است که بدون وجود پاسخ آنها،نمی‌توان ابعاد دقیق بودجه سپاه را ترسیم کرد. بیشترین کاری که می‌توان برای شفاف‌تر کردن ماجرا انجام داد، بازخوانی ساختار منابع مالی سپاه است.
ساختار منابع مالی سپاه، مانند هر سازمان دیگری از ۳ بخش تشکیل می‌شود.
اول، درآمدهای سپاه
مربوط به درآمدهایی، سازمان‌های رسمی و غیررسمی از قرارگاه خاتم، بنیاد تعاون سپاه، بنیاد تعاون بسیج گرفته تا درآمدهای حاصل از فروش کالا و خدمات، مثلا درآمدهایی که از فروش فیلم‌ها و محصولات فرهنگی ساخت سپاه به دست می‌آید، یا درآمدهای تبلیغاتی، یا درآمدهای فروشگاه‌های تعاونی بسیج و سپاه و خلاصه و هر چیزی که در هر جایی از سازمان سپاه از آن درآمد کسب می‌شود. در این میان حتی باید عواید فعالیت‌های غیرقانونی را هم که به سپاه نسبت داده می‌شود (مثل قاچاق) به حساب درآمدهای سپاه اضافه کرد، چرا که به هر حال پولی وارد سازمان می‌شود و معلوم نیست که چطور هزینه می‌شود.
برای نمونه به سه سازمان مهم اقتصادی مهم سپاه اشاره می‌کنیم:
۱- قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا:
قانون بودجه، اعتبارات قرارگاه خاتم را ۱۰ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۷ پیش‌بینی کرد است. اما این رقم یک دوازدهم عددی است که فرمانده پیشین این قرارگاه اعلام کرده است. به گفته عبادالله عبداللهی «امسال ۴۰ طرح در حوزه‌های مختلف نفت، گاز، آب و زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و بندر‌ها با سرمایه‌گذاری ۱۲۰هزار میلیارد تومانی قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) در حال اجرا است که تا پایان سال به اتمام خواهد رسید».
۱۲۰ هزار میلیارد تومان حدود یک هشتم نقدینگی ایران در ابتدای سال ۱۳۹۷ است. به تعبیری یک هشتم کل پول ایران در قرارگاه خاتم‌الانبیا در گردش است.
به عبارتی دست کم ۳درصد اقتصاد ایران به تنهایی دست یک قرارگاه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. به گفته مسئولان آن ۲۰۰ هزار نیروی انسانی به طور مستقیم مشغول کار در این قرارگاه هستند و حدود یک میلیون نفر به طور غیرمستقیم با آن کار می‌کنند. این اعداد و ارقام بیش از ۵درصد افراد شاغل در کل ایران را تشکیل می‌دهد.
این قرارگاه در زمینه‌های نفت و گاز، پتروشیمی، صنعت و معدن، خطوط انتقال گاز، راه وباند، ساخت بنادر، سد و سازه‌های دریایی و کشاورزی فعالیت می‌کند. در سایت رسمیقرارگاه خاتم گفته شده تا به الان رکورد ۱۸۰۰ پروژه بزرگ توسط این سازمان به بهره‌برداری رسیده، با این حال ۳ سال پیش فرمانده این قرارگاه گفته بود «خاتم الانبیا در بیش از ۲۵۰۰ پروژه حضور داشته؛ چه آنهایی که به اتمام رسیده و چه آنهایی که در حال اجرا است… در خارج از کشور هم در پروژه‌های بسیاری در کشور عراق در حوزه‌های انتقال گاز و ابنیه و تصفه خانه کار می‌کنیم».
در زیرمجموعه این مجموعه شرکت‌های سپاسد، نیروگستر، سماوات، موسسه فاطر، شرکت صنعتی دریایی ایران (صدرا)، موسسه رهاب (قطار شهری و بین‌شهری)، شرکت تهران‌گسترش، موسسه ولیعصر، موسسه عاشورا، شرکت تخصصی شهید رجایی، موسسه مکین (ساخت اسکله‌های تجاری)، موسسه دریا ساحل، موسسه فجر و حرا (ساخت تونل و سد)، موسسه ثارالله (سدهای مخزنی) از جمله شرکت‌های فعال و شناخته شده در زیرمجموعه قرارگاه خاتم‌الانبیا هستند.
۲- بنیاد تعاون سپاه:
مجموعه بنیاد تعاون سپاه، یکی از بزرگ‌ترین هلدینگ‌های اقتصادی ایران است. این مجموعه فاقد وب‌سایت رسمی است و برآورد دقیقی از میزان گردش پول در آن در دست نیست. بنیاد تعاون سپاه در حوزه‌های مسکن، مخابرات، بانکداری، کشاورزی، صنایع غذایی و صنعت و معدن فعال است. در زیرمجموعه این بنیاد ۲۴ شرکت تعاونی مسکن در استان‌های مختلف مشغول فعالیتند.
بانک انصار، موسسه مالی اعتباری ثامن‌الائمه، شرکت صنایع معدنی شهاب‌سنگ، پتروشیمی کرمانشاه، کشت و صنعت فردوس، شرکت مهندسی نیروی نفت و گاز سپانیر، شرکت ایرانیان اطلس، شرکت سرمایه‌گذاری نگین خاتم، سرمایه‌گذاری توسعه اعتماد، شرکت خدمات هوایی پارس، شرکت خذمات رفاهی لاله، شرکت بهساز فراز ایرانانیان، جهاد خانه‌سازی رزمندگان و موسسه آموزشی و پشتیبانی دستواره جزو بنگاه‌هایی زیرمجموعه‌ای بنیاد تعاون سپاه هستند.
این هلدینگ، مدام در حال خرید و فروش و جابجایی سهام و تاسیس شرکت‌های مختلف هستند.
۳- بنیاد تعاون بسیج:
این بنیاد هم در سال۱۳۷۵ تاسیس شده است. این بنیاد در حوزه‌های مالی، صنعت و معدن، خدمات، نفت و پتروشیمی و بانکداری فعالیت دارد. فروشگاه‌های زنجیره‌ای بسیجیان، موسسه تامین مسکن بسیجیان، موسسه خدمات آموزشی رزمندگان، موسسه فرهنگی هنری رزمندگان، موسسه راوی فیلم، بانک مهر اقتصاد، شرکت سرمایه گذاری مهر اقتصاد، شرکت سرمایه‌گذاری تدبیرگران آتیه، شرکت نگین ساحل رویال، شرکت تجلی مهر ایرانیان، شرکت خدمات بازرگانی آینده‌نگر مهر، هلدینگ توسعه معادن روی، شرکت جوان‌سر ایثار، شرکت ریل ترابر سبا، شرکت بین‌المللی نگار نصر، شرکت پشتیبانی ایثار، شرکت نوآوران موج، شرکت گسترش سرمایه‌گذاری تک‌تار و شرکت مهندسی تکنوتار از زیرمجموعه‌های شناخته شده بنیاد تعاون بسیج به شمار می‌آیند.
دوم، املاک و داراییهای سرمایه‌ای
سپاه علاوه بر پادگان‌ها و ساختمان‌های سازمان‌های رسمی، صاحب املاک، زمین شهری، اراضی کشاورزی و پروژه‌های ساختمانی زیادی در سراسر ایران است و حنی خارج از ایران است. در سال‌های گذشته مسئولان سپاه از توقیف بخشی از اموال سپاه و شرکت‌های تابعه آن در خارج از کشور خبر داده بودند.
برآورد دقیقی از املاک، زمین‌ها و داراییهای سرمایه‌ای سپاه در دست نیست. اما با مرور اخبار می‌توان برخی اطلاعات پراکنده درباره برخی داراییهای سرمایه‌ای سپاه به دست آورد. مثلا اینکه بخشی از زمین‌های سپاه از سوی ارتش و سازمان منابع طبیعی به این سازمان واگذار شده، یا در برهه‌های سازمان‌های دولتی و شهرداری‌ها موظف شده‌اند زمین در اختیار سپاه قرار دهند. یا حتی می‌توان با جست‌وجو به پروژه‌های عمرانی و سرمایه‌گذاری سپاه در ساخت‌وساز مسکونی و تجاری زیادی برخورد که حکم افزایش داراییهای سرمایه‌ای را دارد (مثلا پروژه بزرگ پروژه شهید خرازی در منتهی‌الیه غربی منطقه ۲۲ تهران).
آنچه مسلم است داراییهای سرمایه‌ای سپاه سال به سال افزایش یافته است. از یکسو حضور فعال سپاه در ساخت‌وساز و سرمایه‌گذاری‌های عمرانی باعث افزایش داراییهای سرمایه‌ای این سازمان شده، از سوی دیگر همچنان از منابع عمومی زمین و امکانات در اختیار سپاه قرار می‌گیرد. به عنوان مثال در قانون بودجه سال ۹۴ صحبت از واگذاری زمین رایگان به بسیج است:
“بند س- تبصره ۳: وزارت راه و شهرسازی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، شهرداری‌ها و بخشداری‌ها موظفند بنابر درخواست سازمان بسیج مستضعفین در شهرکها و شهرهای جدید، اراضی مناسب را با درنظرگرفتن طرحهای تفصیلی و هادی مصوب با رعایت ماده (۶۹) قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب ۲۷/۱۱/۱۳۸۰ جهت احداث حوزه‌های مقاومت بسیج و سالنهای ورزشی صالحین پس از آماده‌سازی و پرداخت هزینه از محل اعتبارات جدول شماره (۱۸) این قانون در اختیار سازمان بسیج قرار دهند”.
سوم، داراییهای مالی
ارزش و تعداد سهام سپاه و شرکت‌های خرد و کلان وابسته به آن به هیچ عنوان مشخص نیست. اما سپاه همواره این امکان را در اختیار دارد که بخشی از سهام خود را به نهادها و افراد دیگری واگذار کند.
از سوی دیگر سپاه همواره این امکان را در اختیار دارد که از بانک‌های ایران وام دریافت کند.
در ساختار بودجه سازمان‌ها، تامین مالی از طیق واگذاری سهام، مشارکت و گرفتن وام، در بخش واگذاری داراییهای مالی تعریف می‌شود.
در سازمان‌های موفق اقتصادی، پولی که از این راه به دست می‌آید، صرف سرمایه‌گذاری مالی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های اقتصادی می‌شود، در واقع با این کار ارزش داراییهای مالی و سرمایه‌ای سازمان بیشتر و بیشتر می‌شود، چنانکه از شواهد و قرائن به نظر می‌رسد سپاه تا امروز به بهترین شکل این کار را انجام داده است. فقط مشکل اینجا است که هیچ سند شفافی از این فعالیت‌های اقتصادی وجود ندارد.