سال ۱۳۴۹ (۱۹۷۰) اسدالله اعلم وزیر دربار سخت در حال تدارک جشنهای دو هزار و پانصد ساله بود. شاه می‌خواست در عرض چند سال ایران را قدرت منطقه‌ای و بعد جهانی کند و بشدت به دنبال برتری نظامی در منطقه بود، تجهیز ارتش با سلاح‌های پیشرفته از الویت‌ها بود. شاه شخصا درباره خریدهای تسلیحاتی تصمیم می گرفت و کار خرید را ارتشبد طوفانیان انجام می‌داد. در آن زمان ایران بالاخره بریتانیا را برای تنب بزرگ و کوچک سر میز مذاکره نشانده بود.

در ژانویه ۱۹۶۸ بریتانیا آماده می شد نیروهایش را از منطقه خارج کند، اوضاع اقتصادی این کشور خوب نبود، تورم و بیکاری زیاد بود و کمی قبل دولت مجبور به کاهش ارزش پوند استرلینگ شده بود.

در آمریکا، ریچارد نیکسون به ریاست جمهوری رسیده بود و معتقد بود آمریکا باید تامین امنیت را به کشورهای منطقه بسپارد و حاضر بود نیازهای تسلیحاتی شاه را برآورده کند. شاه این را فرصتی نادر می‌دانست که ایران بجای بریتانیا قدرت اول نظامی منطقه شود. او به سلاح احتیاج داشت، سلاح‌های پیشرفته.

شاه سلاح می‌خواست و بریتانیا هم حاضر بود سلاح بفروشد، هم به پولش نیاز داشت هم می‌خواست هزاران نفری را که در صنایع نظامی کار می‌کردند سرکار نگهدارد. شاه که از نیاز بریتانیا خبر داشت، از تهدید توقف خرید سلاح از بریتانیا برای چانه‌زنی استفاده می‌کرد.

در نهایت “این بریتانیا بود که به قراردادها احتیاج داشت”، ایران می‌توانست سلاحش را از کشورهای دیگر بخرد. شاه می‌خواست برای سلاح به بریتانیا نفت بدهد اما بریتانیا پول می‌خواست.

در سال ۱۳۴۹ کار خرید موشک های رپیر از بریتانیا تمام شده بود، معامله‌ای که فروشنده یعنی شرکت هواپیماسازی بریتانیا از شاپور ریپورتر برای فعالیتش در بستن آن تقدیر کرده بود.

شاپور ریپورتر در آن زمان پنجاه سال داشت (متولد ١٩٢١ در تهران) مردی آداب‌دان و بسیار تحصیل‌کرده که تسلطش بر زبان و فرهنگ ایرانی و انگلیسی یکسان بود. مثل پدرش مامور اطلاعاتی بریتانیا بود و در زمان کودتای ۲۸ مرداد در سفارت آمریکا دستیار لوی هندرسون سفیر آمریکا بود. او مدتی هم در دانکشده افسران مدرس زبان انگلیسی بود. به شاه نزدیک بود و به ثریا و بعد به فرح و رضا پهلوی انگلیسی درس می‌داد.

شاه به دنبال خرید تانک بود. شاپور ریپورتر هم به شاه نزدیک بود هم امتحانش را در موارد دیگر از جمله خرید موشکهای رپیر پس داده بود.

شاه نمی‌خواست خرید تانک‌ها را به ارتشبد طوفانیان واگذار کند چرا که “درست بازی نمی‌کرد.” شاه قبلا هم از شاپور برای ارسال پیام‌های حساس یا مذاکره از جانب دولت ایران استفاده کرده بود. سفارت بریتانیا در تهران از این موضوع آگاه بود و این را به اطلاع وزارت دفاع بریتانیا رساند.

شاپور ریپورتر در ان زمان مشاور شرکتی بود به نام خدمات فنی میلبنک یا ام‌تی‌اس، متعلق به وزارت دفاع بریتانیا که معاملات تسلیحاتی بریتانیا با کشورهای دیگر از جمله ایران را انجام می‌داد. این شد که در آذر ماه ۱۳۴۹، سفارت بریتانیا در تهران از وزارت دفاع این کشور خواست ترتیب سفر ” فرستاده مخصوص” را به لندن بدهد. او بدون شک برجسته‌ترین و مهمترین افسر اطلاعاتی بریتانیا در امور ایران بود.

ریپورتر کارش را خوب انجام می‌دهد، “اعلیحضرت روی او حساب می‌کند و نباید او را نامید می‌کرد.” او چند روز بعد به تهران برمی‌گردد با یک نامه از طرف وزیر دفاع وقت بریتانیا برای شاه. دو نامه دیگر -یکی از طرف وزارت دفاع برای قدردانی از شاه برای انتصاب شاپور ریپورتر و نامه ای از ام‌تی‌اس به خودش درباره جزئیات پیشنهاد در مورد قرارداد- با کیف محرمانه دیپلماتیک وزارت خارجه بریتانیا به تهران فرستاده شد.

شاپور ریپورتر شاه را می‌بیند. بار اول پیشنهاد بریتانیا را به شاه می‌دهد. شاه سرماخورده و در رختخواب بوده و اظهار نظری نمی‌کند. چند روز بعد دوباره شاه را می بیند. شاه از قرارداد پیشنهادی راضی بوده و می‌گوید دستورهای جدیدی به طوفانیان خواهد داد بدون اینکه به نقش ریپورتر اشاره کند.

شاپور ریپورتر دو هفته بعد دوباره شاه را برای خرید تانکهای اسکورپیون ملاقات می‌کند. شاه می‌خواهد در ملاقاتی غیر رسمی با لستر سافیلد مدیر فروش وزارت دفاع بریتانیا صحبت کند اما این ملاقات باید در پوشش دیگری انجام شود. در همین روزهاست که شاه به علم میگوید میخواهد علاوه بر این ۴۰۰ تانک هفتصد تانک دیگر هم بخرد.

۱۴ دی ۱۳۴۹ سافیلد و کارشناسان همراهش به ایران می‌آیند. آن روز شاه ملاقات‌هایش را لغو کرده و می‌خواست برای اسکی به گاجره برود. علم ناچار می‌شود سرصبحانه به حضور شاه برساند و درباره “متخصصان تانک‌های چیفتن که با هواپیمای مخصوص از لندن می‌آیند” کسب تکلیف کند. ملاقات دو روز بعد انجام می‌شود، دو روز بعد سفیر انگلیس موافقت خود را با شرایط خرید اعلام می‌کند و هفته بعد هم شاه، پیش از سفر به سوئیس با قرارداد تنظیم شده موافقت می‌کند برای خرید سیصد و شصت تانک به مبلغ پنجاه و دو میلیون پوند. چند ماه بعد بیش از ۴۳۰ تانک دیگر به شصت و دو میلیون و دویست هزار پوند خریداری شد. ایران سخاوتمندانه بخش بزرگی از پول این قراردادها را پیش از تحویل پرداخت.

موفقیت شاپور ریپورتر و لستر سافیلد در بستن این قرارداد سیلی از قراردادهای دیگر را به همراه آورد. شاه و فرح در خرداد ۱۳۵۱ سفری غیر رسمی به بریتانیا داشتند. به شاه نمونه‌هایی از تسلیحات بریتانیا نشان داده شد و او علاقمند به خرید آنها و همچنین سه کنکورد بود. شاپور ریپورتر مجموعه‌ای از قراردادهای مختلف را با شرکت‌های مختلف تسلیحاتی و نفتی جوش می‌داد و یک درصد کمیسیون گرفت یا به گفته خودش مشاوره می‌داد و از طرف بریتانیایی دستمزد می‌گرفت. به او در روزنامه‌های بریتانیا لقب آقای یک درصد داده بودند. سردنیس رایت سفیر بریتانیا در ایران -که شاپور ریپورتر را سال‌ها بود می‌شناخت- گفته بود او در مشورت‌هایی که می‌دهد “منافع شخصی بخصوص منفعت مالی” خودش را در نظر دارد.

آنتونی پارسونز دیگر سفیر بریتانیا از بکارگیری شاپور برای قراردادهای وزارت دفاع بریتانیا شکایت داشت و می‌گفت با این کار “بدون اطلاع ما یک بمب ساعتی در وزارت خارجه بریتانیا کار گذاشته شده که دیر یا زود منفجر می‌شود.” تا دو سال مانده به انقلاب رقم کمیسیون شاپور ریپورتر از قراردادهای نظامی با ام‌تی‌اس به شش میلیون و هفتصد هزار پوند رسیده بود. او به بریتانیایی‌ها گفته بود پول‌هایی را که می‌گیرد به حساب بنیاد پهلوی می‌ریزد.

برخی مقامات دولت بریتانیا فکر می‌کردند که او پول‌ها را برای خودش نگه میدارد اما وانمود می‌کند که پول‌ها را به نمایندگی از شاه می‌گیرد اما دیوید اوئن وزیرخارجه سابق بریتانیا، بنیاد پهلوی را “وسیله‌ای میدانست که خانواده شاه زیرمیزی‌های عظیم مالی را در ان انباشته کنند و در خارج ثروتی به هم بزنند.”

(۲)، گیلاس شامپاین برای تانک‌های معیوب

خریدهای تسلیحاتی ایران از بریتانیا ادامه پیدا کرد، بریتانیا خود می‌دانست که این خریدها بیشتر برای خودش مهمند تا برای ایران، ایران از خیلی جاهای دیگر می‌توانست سلاح بخرد، بنابراین باید هر طوری شده دل شاه را به دست می آورد.

بین سالهای ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۸ ایران بزرگترین خریدار اسلحه بریتانیا بود، تقریبا یک چهارم (۲۴درصد) صادرات تسلیحاتی بریتانیا به ایران بود. سال ۱۳۵۲ سالی بود پر از تحولات. شاپور ریپورتر (به پاس خدماتش به منافع بریتانیا در ایران) و لستر سافیلد لقب سر گرفتند. ایران باز هم با همکاری شاپور ریپورتر و سافیلد قرارداد خرید ۲۵۰ تانک عقرب (اسکورپیون) را با بریتانیا بست، جنگ اعراب و اسرائیل و تحریم نفتی که به دنبال آمد درآمدهای نفتی ایران را ناگهان پنج برابر کرد، از سالی ۴ میلیارد دلار به ۲۰ میلیارد دلار و این باعث شد خریدهای تسلیحاتی بزرگتر شوند.

در سال ۱۹۷۷، چهل درصد بودجه ایران صرف خرید تسلیحات می‌شد و در آن سال، ۹۵ درصد گردش مالی تی‌ام‌اس و حتی درصد بیشتری از سودش، از قراردادهای تسلیحاتی با ایران بود. در سال ۱۹۷۴، یکی از بزرگترین قراردادهای تسلیحاتی با بریتانیا برای ساخت مجتمع مهمات سازی در اصفهان بسته شد، قراردادی که به تائید هرولد ویلسون نخست وزیر بریتانیا رسیده بود. در آن زمان این بزرگترین قرارداد شرکت‌های ساختمانی بریتانیایی بود و بزرگترین تک قرارداد بریتانیا در خاورمیانه. قراردادی که از همان ابتدا مسئله داشت و هزینه‌های واقعی آن تقریبا دو برابر برآورد اولیه شد. این مجتمع قرار بود که تعمیر و نگهداری و اورهال و ساخت لوازم یدکی تانک را انجام دهد و در نهایت بتواند تانک بسازد. وقتی قرارداد بسته شد، گیلاس‌های “شامپاین” در دفتر ام‌تی‌اس در لندن پر شدند.

بی‌کفایتی در مدیریت و “صورت‌حساب‌های نادرست” کمی بعد از شروع ساخت کارخانه در بهار ۱۳۵۴ خود را نشان داد. هر چه سال ۱۳۵۳ خوب پیش رفته بود، در این سال بحران‌ها آغاز شدند.

از اسفند ۵۳ شکایت ایران از ام‌تی‌اس شروع شده بود. شاه از علم خواسته بود به انگلیسی‌ها بگوید که “تانک‌های چیفتن شما معیوب هستند. این سفارش عمده‌ای هم که می‌خواهیم به شما بدهیم اگر به این بدی باشد اصولا خطرناک است، توپ‌های این تانک مهمات کم دارد، چرامهمات به ما نمی‌دهید؟ ما که پولش را نقد می‌دهیم. بعلاوه قیمت تمام اسلحه‌ای که به ما پیشنهاد کرده‌اید از سال گذشته ۲۰۰ درصد اضافه شده است.” ایران یک سال بود که به بریتانیا شکایت می‌کرد که چرا قدرت تانک‌های چیفتنی که به ایران داده بجای ۷۵۰ اسب، ۶۸۰ اسب بوده است. کمتر از چهار ماه بعد از آغاز ساخت کارخانه اصفهان، ایران شکایت داشت چرا کار ساخت کارخانه عقب است.

در مهرماه ۱۳۵۴، سفیر وقت بریتانیا در ایران، سرآنتونی پارسونز نامه‌ای درباره این کارخانه نوشت و گفت که “بهترین سعی را می‌کنیم بهترین و در عین حال ارزان ترین جنس را بدهیم (یک کار پانصد میلیون لیره‌ای است)”. شاه به علم می‌گوید: “کارشان خیلی خراب است و به کلاهبرداری بیشتر شباهت دارد و با صنایع نظامی گفتگو کن. آنها تو را روشن می‌کنند.”

شاپور ریپورتر در کنار جیمی کارتر، شاه و جمشید آموزگار

علم این کار را می‌کند و ده روز بعد در خاطراتش می‌نویسد:

“به هر دستگاهی (بیشتر قسمت ارتش) در اینجا مراجعه می‌کنم می گویند کار انگلیسی ها بیشتر شبیه حقه بازی است تا حقیقت.”

البته “انگلیسی‌ها” یک بار حقیقت را گفته بودند. دو سال قبل سفیر وقت بریتانیا در ایران، پیتر رمزباتم به علم می‌گوید: “با آن که کشور من و دولت من و نخست وزیر من همه میل دارند این معامله تانکهای چیفتن تمام شده و {آنها را} زودتر تحویل دهند، چون برای ما کار پیدا می‌شود و برای خزانه پول، ولی من ترس دارم که هشتصد تانک به این بزرگی بار سنگینی بر دوش شما بگذارد، چه از لحاظ تعمیرات چه از لحاظ تهیه افراد فنی و تازه اینها در کشوری که نقاط سوق الجیشی آن کوه و یا زمین‌های رودخانه‌ای و باتلاقی است(مراد غرب و جنوب غرب است) خیلی قابل استفاده نباشد و این مسئله عاقبت روابط بین ما را که تا حالا در نهایت خوبی است را بهم بزند. من از این صراحت و صداقت او لذت بردم. از من پرسید تو می توانی مطلب را به عرض شاه برسانی؟ گفتم البته.”

شاه البته ترسی از قراردادهای بزرگ نداشت. او می‌خواست در تانک‌های چیفتن تغییراتی داده شود با مختصات مورد نظر ایران و مثلا رنگ آن به سبز تغییر کند اما چون برای تحویل عجله داشت قرار شد ابتدا چیفتن‌های موجود به ایران تحویل داده شود تا کارخانه سازنده، کارخانه اردنانس سلطنتی، بتواند خط تولید را تغییر بدهد. آنچه تحویل شد هم مطابق قرارداد نبود و قدرت موتورش کمتر بود.

 اردشیر جی ریپورتر و شیرین بانو ایدلجی پدر و مادر شاپور ریپورتر

در همین سال است که کمیسیون شاپور از یک درصد به یک و نیم درصد افزایش پیدا می کند. سومین قرارداد برای خرید ۱۵۰۰ تانک چیفتن هم در سال ۱۹۷۴ بسته شد.

در پایان سال ۱۹۷۴، ام تی اس، ۴۹ قرارداد داشت (بعد به شصت افزایش یافت) که ۳۷ درصد آن با ایران بود و تقریبا وابسته به صنایع نظامی ایران بود. تا سال پیش از انقلاب، ام‌تی‌اس و جایگزینش یعنی آی‌ام‌اس بیش از سیصد قرارداد مختلف با ایران داشتند، از تانک و مهمات و کارخانه کشتی‌سازی گرفته تا خودروی زرهی و باتون و گاز اشک آور(CS) که این گازهای اشک آور بعد از اقلاب روی دست آی‌ام‌اس مانده بود و سعی می کرد قبل از اینکه تاریخ مصرفش بگذرد زیر قیمت بفروشد.

در سال ۱۳۵۴ به شاه خبر دادند که تحقیقاتی در بریتانیا درباره شرکتی با نام راکال شروع شده، شرکتی که قرارداد سیستم‌های رادیویی تانک‌های چیفتن را به دست آورده بود.

در خاطرات علم در روز ۵۳/۷/۲۱ می‌خوانیم: “خبرهای بسیار مهمی به عرض شاه رساندم که توسط یک دولت خارجی به مارسیده بود و باعث شگفتگی شد”. در پانویس این یادداشت، علینقی عالیخانی ویراستار خاطرات، اشاره کرده به احتمال زیاد گزارش را شاپور ریپورتر داده بوده که در تلگرامی از لندن به تاریخ ۵۳/۷/۱۷ درخواست ملاقات با شاه را کرده بود. بمب ساعتی که آنتونی پارسونز هشدار داده بود، شمارش معکوسش شروع شده بود.

(۳)؛ سرهنگ رندل به دادگاه می‌رود