در دو ماه اخیر شخص ابراهیم رئیسی یا هیچ مقام رسمی دولتی دیگر در مورد زمان آغاز مذاکرات اتمی سخنی به میان نیاورده است
مذاکرات وین با هدف احیای برجام و بازگشت آمریکا به این توافق در روز ۳۰ خرداد ۱۴۰۰ به بن‌بست رسید. پس از بازگشت گروه مذاکره‌کننده ایرانی به تهران و موکول شدن تصمیم‌گیری به رئیس‌جمهوری بعدی به بهانه جابه‌جایی قدرت از روحانی به رئیسی، همه‌چیز مسکوت ماند. در این دو ماه رویدادهای مختلفی را شاهد بوده‌ایم که هر یک به تنهایی بر جریان از سرگیری مذاکرات تاثیر داشته و به عبارت دیگر آن را با مشکلات اساسی مواجه کرده‌اند. این یادداشت از زوایای گوناگون سیاست داخلی، دیپلماسی و سیاست بین‌المللی و اقدام‌هایی که در جهت عدول از تعهدات برجامی صورت گرفته است، این تحولات را بررسی می‌کند.
سیاست داخلی، سیاست بین‌المللی
مراسم تحلیف ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور جدید، در روز ۱۴ مرداد در مجلس شورای اسلامی برگزار شد. در این مراسم او خود را «مدافع واقعی حقوق بشر» معرفی کرد و قدرت منطقه‌ای جمهوری اسلامی را «امنیت ساز» دانست که برای مقابله با «دولت‌های سلطه‌گر» استفاده خواهد شد. در این فاصله، کابینه رئیسی هم معرفی شد و اکنون در حال عبور از تشریفات تایید نهایی و کسب رای اعتماد است تا رسما شروع به کار کند.
در این کابینه، حسین امیر عبداللهیان که برای مقام وزارت امور خارجه تعیین شده است، به راست‌گرایی و ضدیت با برجام شهرت دارد. او در زمان محمدجواد ظریف و در سال ۱۳۹۵ از سمت معاون بخش عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه کنار گذاشته شد. رسانه‌های دست راستی همان وقت قضیه را سیاسی دانستند و او را به‌عنوان «محور مقاومت»، «خار چشم دشمنان» و دارای «تفکر انقلابی» توصیف کردند که جلوی دولت روحانی ایستاده است تا از خط قرمزها عبور نکند.
مجموعه کابینه ابراهیم رئیسی کم‌وبیش به اصولگرایی گرایش دارند. در مجلس شورای اسلامی نیز بسیاری از نمایندگان به ضدیت با برجام و غرب شهره‌اند. درعین حال باید در نظر داشت نشاندن عبداللهیان در جایگاه محمدجواد ظریف (علی‌رغم ایرادها و انتقادهایی که بر ظریف وارد است) دست‌کم از نظر دیپلماسی یک اشتباه و گامی به عقب است و ظریف به مراتب بر او برتری دارد. با این حال دو موضوع پیچیده و کلیدی بر سیاست خارجی جدید ایران سنگینی خواهد کرد: مسئله برجام و برقراری رابطه با عربستان سعودی.
امیرعبداللهیان باید این موضوع‌ها را در کنار قضیه پیچیده طالبان پیگیری کند. علی‌رغم حمایت محافل تندرو داخلی، در سطح خارجی نیز امیرعبداللهیان چهره‌ای ضدغرب و تندرو از خود نشان داده و درک کلی طرف‌های غربی این است که خط‌مشی او مذاکرات را پیچیده‌تر خواهد کرد؛ مگر اینکه او یا وزارت خارجه اصلا مسئول پرونده اتمی نباشند.
در دو ماه اخیر شخص ابراهیم رئیسی یا هیچ مقام رسمی دولتی دیگر در مورد زمان آغاز مذاکرات اتمی سخنی به میان نیاورده است. تاکید رئیسی در مراسم تحلیف بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران و لغو تحریم‌ها بود. او گفت: «هر طرح دیپلماتیک که این هدف را محقق کند، موردحمایت ما است.» این گفتار بسیار کلی است و نشان نمی‌دهد اصولا چگونه قرار است از دیپلماسی برای احیای برجام استفاده شود؛ در حالی که دستاوردهای فعلی نیز حاصل دیپلماسی بوده‌اند.
تعبیر اروپاییان به خصوص پس از دیدار با امیر عبداللهیان در مراسم تحلیف رئیسی این بود که ایران می‌خواهد «هرچه سریع‌تر» به مذاکرات وین بازگردد ولی اظهارات تایید نشده دیگری در خصوص این دیدار حاکی از این است که انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اروپا، به امیرعبداللهیان توصیه کرده که مذاکرات برجامی را از همانجا که رها شده است آغاز کند و سعی نکند در آنچه تاکنون موردتوافق طرفین بوده است بازنگری کند یا درباره آن‌ها بحث و پرسش کند.
در مقابل این قضیه، اظهارات صریح رهبر جمهوری اسلامی ایران در جلسه خداحافظی با دولت روحانی است که عملا راه مذاکره با غرب را مسدود کرده است. او در انتقاد از عملکرد روحانی گفت: «هر جا که کارها را منوط به غرب و مذاکره با آن و آمریکا کردید ناموفق بودید و هر جا که بدون اعتماد به غرب حرکت و از آن‌ها قطع امید کردید موفق بودید و پیش رفتید.» (ایسنا ۶ مرداد) البته خامنه‌ای از این توفیق و پیشرفت نمونه‌ای ارائه نکرد.
در عین حال، افرادی مانند ابراهیم کوثری، نماینده مجلس شورای اسلامی، اخیرا گفته‌اند که «ما هیچ‌گاه مذاکره را رد نمی‌کنیم» و اینکه «رهبری هم مذاکره را رد نکردند». (خبر آنلاین ۲۴ مرداد) ۲۵۱ نماینده از مخالفان برجام در آذرماه ۱۳۹۹، طرح موسوم به «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» را در مجلس شورای اسلامی تصویب کردند. این طرح از یک طرف تشدید تعارض بین ایران و اعضای برجام را سبب شد و از طرف دیگر دولت را ملزم کرد تا در جهت عدول از تعهدات در توافق اتمی گام‌های سریعی بردارد.
اما از حرف‌های کوثری نمی‌توان استنباط کرد که ایران به ادامه مذاکره تمایل دارد، بلکه برعکس، می‌توان نتیجه گرفت که او اتمی‌شدن به مفهوم نظامی را توصیه می‌کند: «اگر سلاح هسته‌ای بد است برای همه کشورها و خود آمریکا هم باید بد باشد.» کوثری به طرز ناشیانه‌ای می‌کوشد این تمایل را به نوعی مخفی کند و می‌گوید: «ما که سلاح هسته‌ای نمی‌خواهیم اما می‌خواهیم از تکنولوژی و فناوری و فواید هسته‌ای برای امور غیرنظامی استفاده کنیم.»
زهره الهیان، عضو کمیسیون امنیت ملی، از «استمرار بدون نتیجه مذاکرات وین» در زمان روحانی انتقاد و تلویحا به شکل جدیدی از مذاکرات اشاره می‌کند: «نباید فرسایشی شود.» وی امیر عبداللهیان را نیز به‌عنوان وزیر پیشنهادی امور خارجه «به واسطه رویکرد انقلابی و مدیریت کارآمد» تایید می‌کند. در عین حال آنچه زهره الهیان می‌گوید نشان نمی‌دهد که اراده جمهوری اسلامی بر ادامه مذاکرات قرار دارد. وی آینده برجام را مقوله‌ای می‌داند که «مقام‌های عالی‌رتبه نظام باید درباره آن تصمیم‌گیری کنند». (سایت الف – ۲۸ مرداد)
جدا از شکل مذاکرات، تمایل داشتن یا نداشتن جمهوری اسلامی مسئله مهمی است که نمی‌توان از لابه‌لای پیام‌های سخنگوی وزارت خارجه در مورد آن به نتیجه‌گیری مشخصی رسید. از آغاز مذاکرات برجام در دولت پیشین، سخنگویان وزارت خارجه همسو با اقدام‌های انجام شده در جهت مذاکرات برجام سخن می‌گفتند که تا همین اواخر نشان‌دهنده سمت‌وسوی حرکت مذاکرات وین بود. با افشای نوار صوتی مصاحبه جواد ظریف مشخص شد که وزارت خارجه در سیاست‌گذاری یا جهت دادن به مذاکرات اتمی ایران نقشی ندارد و فقط مجری فرمان‌های مقام‌های بالادستی سیاسی، امنیتی، نظامی و به خصوص رهبر جمهوری اسلامی است.
از این نقطه به بعد بیانیه‌های وزارت خارجه نیز رنگ و بوی دیگری پیدا کردند و حتی در مواردی به شعارهای سیاسی تبدیل شدند. در گذشته این بیانیه‌ها آبی بر آتش اختلاف می‌پاشیدند و طرف‌های برجام را مطمئن می‌کردند که ایران قصد ندارد در فناوری هسته‌ای وارد حیطه نظامی‌شود؛ گرچه پشتوانه الزام‌آور همیشه فتوای رهبر نظام بود.
در چند رویداد جداگانه ابراهیم رئیسی با سران سایر کشورها تماس تلفنی داشته است. در گفتوگوی اول با امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه (۱۸ مرداد)، به برجام اشارات محدودی شد بدون اینکه مشخصا در مورد بازگشت به مذاکرات توافق شود. گرچه این مکالمه به دلیل مسائل ترجمه متقابل، طولانی و شامل موضوع‌های گوناگونی بود، ولی رئیسی بیشتر بر خواسته‌های ایران تکیه کرد و صراحتا به ادامه مذاکرات با آمریکا یا تعیین تاریخی برای از سرگیری مذاکرات احیای برجام تمایلی نشان نداد. رسانه‌های داخلی از رئیسی با عنوان آیت‌الله یاد کردند ولی عمدتا نقل‌قول رسانه‌های خارجی در مورد اینکه مکرون از ایران خواسته است هرچه زودتر به برجام بازگردد را سانسور کردند.
شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین، از معدود روسای‌جمهور خارجی بود که در پیامی انتخاب رئیسی را به ریاست‌جمهوری اسلامی ایران تبریک گفت. در ۲۷ مرداد ماه نیز شی جین پینگ با ابراهیم رئیسی تماس گرفت. برخی از رسانه‌های داخلی احتمالا به دلیل حساسیت حال حاضر جامعه به قرارداد ۲۵ ساله چین و ایران، از ذکر جزئیات این تماس تلفنی خودداری کردند؛ اما آنچه به برجام و توافق اتمی مربوط می‌شد تکرار گفته‌های رئیسی در مورد «برداشتن همه تحریم‌ها و اجرای فوری، بدون قید و شرط و صددرصدی تعهدات آمریکا» بود؛ بدون اینکه در مورد چگونگی اجرای تعهدات ایران سخنی به میان بیاید یا تاریخ آغاز مذاکره تعیین شود.
گفتوگوی تلفنی رئیسی با ولادیمیر پوتین در همان روز درباره تحویل واکسن کرونا و مسائل افغانستان بود. نکته تازه‌ای که در این گفتوگوی تلفنی وجود داشت، قدردانی رئیسی از پوتین به دلیل «ابتکار مسکو برای به جریان انداختن فرایند عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای» بود که تاکنون چند بار مطرح و با رای مخالف یک یا چند عضو مواجه شده بود. علاوه بر آن رئیسی همان ترجیع‌بند جدید را تکرار کرد که جمهوری اسلامی ایران «به معاهدات بین‌المللی از جمله ان.پی.تی پایبند است» و «در زمینه فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای و برخورداری از منافع و دستاوردهای این فناوری» گام برمی‌دارد. (همشهری آنلاین ۲۷ مرداد)
عدول از تعهدات برجام
از اردیبهشت ۹۸ به بعد عدول از تعهدات توافق اتمی از جانب ایران ادامه داشته است. در همین راستا دولت در اجرای مصوبه قانونی مجلس اجرای پروتکل الحاقی برای بازرسی‌های سرزده را نیز متوقف کرد.
در چند روز گذشته آژانس انرژی هسته‌ای تایید کرد که ایران اورانیوم فلزی با غلظت ۲۰ درصدی تولید کرده و ضمنا ظرفیت تولید اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی خود را تا حد زیادی افزایش داده است. این اقدام‌ها از دید اعضای اروپایی برجام که هنوز روابط خوبی با ایران دارند، گام‌های کلیدی در توسعه تسلیحات اتمی محسوب می‌شوند؛ در حالیکه ایران تاکید می‌کند که قصد تولید تسلیحات اتمی ندارد.
در واقع از وقتی که ایران رسما از تعیین زمان برای ادامه مذاکرات امتناع ورزید، قضیه پایبندی به ان.پی.تی نیز مطرح شد تا اقدام‌هایی را که در جهت عدول از تعهداتش در برجام انجام داده است، در چارچوب تعهدات پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی موجه جلوه بدهد. در حقیقت ایران کلیه اقدام‌هایی که در جهت نصب سانتریفیوژ جدید و تولید اورانیوم غنی تا سطح ۶۰ درصد یا تولید اورانیوم فلزی انجام می‌دهد به آژانس انرژی هسته‌ای نیز گزارش می‌کند تا ان.پی.تی را نقض نکرده باشد. اما از آنجا که بر اساس مصوبه مجلس اجرای پروتکل الحاقی را متوقف کرده است آژانس امکان‌راستی آزمایی محدودی دارد.
سفر نخست‌وزیر اسرائیل به واشنگتن در دو هفته آینده (چهارم شهریورماه) و ملاقات با جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده، رویدادی است که علاوه بر هدف تحکیم و تقویت روابط بین دو کشور، پیگیری اهداف دیپلماتیک و اقتصادی یک هدف مهم امنیتی را نیز دنبال می‌کند. آن هدف همانطور که در بیانیه دفتر نخست‌وزیری اسرائیل آمده، برنامه اتمی ایران است. موضع‌گیری اسرائیل نسبت به اهداف ایران با آمریکا همسو نیست و این کشور می‌خواهد حق واکنش نظامی را برای خود حفظ کند. آمریکا پیوسته خود را تامین امنیت اسرائیل متعهد می‌داند و فکر می‌کند هنوز می‌تواند با پیشنهادهای اقتصادی ایران را سر میز مذاکره بیاورد تا به اقدام نظامی از جانب اسرائیل نیازی نباشد.
و نکته آخر اینکه روز ۲۷ مرداد و پس از اینکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره اقدام‌های جدید ایران در عدول از تعهدات توافق اتمی اعلامیه داد، سخنگوی وزارت خارجه ایران بدون اشاره به رد یا قبول برجام فقط اعلام کرد که «همه برنامه‌ها و اقدام‌های هسته‌ای ایران در انطباق کامل با معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای یعنی ان.پی.تی» است.
به این ترتیب روشن می‌شود که به موازات علامت‌ها‌ی مبهمی که از جانب ایران در مورد تمایل به ادامه مذاکره ارسال می‌شود، گام‌هایی نیز در جهت عدول از تعهدات هسته‌ای و ایجاد ظرفیت‌های هرچه بیشتر در تولید مواد و تخصص اتمی برداشته شده است. چنین حرکتی بازگشت ایران به برجام را تا حد زیادی با شک و تردید روبه‌رو می‌کند.
با افزایش توانایی‌های تجربی در عرصه تولید مواد اتمی، زیر فشار بنیادگرایانی که اکنون حاکمیتی یکدست هم دارند، امکان خروج کامل ایران از برجام روزبه‌روز فزونی می‌یابد. طبیعتا در صورت تحقق نیافتن خواسته‌های ایران در مورد برداشته شدن کلیه تحریم‌های اقتصادی و انسانی چنین اقدامی ناممکن نخواهد بود. با هر گام و هر تجربه جدید، افراد دیگری از درون حاکمیت به این گرایش نزدیک‌تر می‌شوند. این انتخاب می‌تواند با پیشرفت ایران در تولید مواد اتمی و احیانا برخی آزمایش‌ها و انفجار اتمی به مرحله برگشت‌ناپذیر برسد؛ به‌خصوص وقتی که امکان حضور بازرسان آژانس محدودتر می‌شود.
ایندیپندنت فارسی: