کم‌کم گرد و غباری که آشوبِ جنگِ اوکراین در میدان بین‌الملل برانگیخت، در حال فرونشستن است. هرچه تصویر این میدان جنگ واضح‌تر شده، چهره سربازان جنگ، پرچم‌های طرف‌های درگیر و هوادارانشان نیز آشکارتر می‌شود. این جنگ حتی پرده از عمق وابستگی‌ها و اتحادهای نانوشته‌ای برداشته که سال‌ها در پستوی اتاق‌های تودرتوی سیاستمداران پنهان بوده‌اند. بمب‌های روسی همه‌جا مثل هم عمل می‌کنند و عکس‌های اوکراین هر روز که می‌گذرد با عکس‌های سوریه شبیه‌تر می‌شود.دیر نیست که در میانه جنگ اوکراین، پرچم جمهوری اسلامی، در جای‌جای میدان جنگ پشت سر نیروهای روسی دیده شود.
امروز حسین شریعتمداری، رمز سخنان خامنه‌ای را در دیدار با پوتین گشود و امنیت ایران را با امنیت روسیه پیوند داد و با یادآوری حضور ایران در سوریه، راه را برای دخالت ایران در جنگ اکراین باز کرد و نوشت جمهوری اسلامی «مقابله روسیه با آمریکا و ناتو در اوکراین را بخشی از امنیت خود دانسته و به طور منطقی و طبیعی از آن حمایت می‌کند».
هشدار مقامات آمریکایی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تحلیل سرویس‌های اطلاعاتی غرب، سخنان مقامات حکومتی ایران، رویکرد رسانه‌های وابسته به نظام و از همه مهم‌تر سخنان علی خامنه‌ای نشان می‌دهد که رهبر جمهوری اسلامی و تندروهای اسلامگرا تصمیم خود را گرفته‌اند؛ بریدن اندک رشته‌های اتصال به غرب و آویختن به ریسمان نه‌چندان محکم و مطمئنِ شرق.
ویکتوریا نولاند، معاون سیاسی وزیر خارجه ایالات متحده روز ۳۱ تیر با اشاره به سخنان رئیس سرویس اطلاعاتی بریتانیا (ام‌آی ۶)، گفت که اگر خامنه‌ای توافق احیای برجام را نپذیرد، فشار بر ایران بیشتر خواهد شد.
نولاند در کنفرانس امنیتی «اسپن» تاکید کرد که تصمیم‌گیرنده اصلی در ایران رهبرجمهوری اسلامی است و افزود که تاکنون آنها (مقامات جمهوری اسلامی) در این مسیر (توافق) حرکت نکرده‌اند و مردم ایران با افزایش بهای (کالاها) و تورم هزینه آن‌را می‌پردازند.
ریچارد مور، رئیس ام‌آی ۶، روز ۳۰ تیر در کنفرانس اسپن گفته بود که تردید دارد که آیت‌الله خامنه‌ای به دنبال احیای برجام باشد. او گفت که توافق روی میز است و قدرت‌های اروپایی و آمریکا در مورد آن شفاف بوده‌اند، اما در خصوص آنکه روسیه و چین مانع توافق شوند و ایران به دنبال توافق باشد، ابراز تردید کرد.
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز ۳۱ تیر هشدار داد که برنامه هسته‌ای ایران با سرعت زیادی در حال پیشرفت است و آژانس نظارت بسیار محدودی بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران دارد. مدیرکل آژانس از چند هفته‌ای که جمهوری اسلامی، آژانس را محدود کرده است، با عنوان دوره «نابینایی تحمیلی» نام برد. گروسی در مصاحبه با روزنامه اسپانیایی «ال پائیس» گفت که آن‌چه در هفته‌های گذشته رخ داده غیرقابل ترسیم نیست اما به تلاش «بسیار پیچیده‌ای» نیاز دارد.
از ۱۸ خرداد، پس از صدور قطعنامه شورای حکام به دلیل عدم همکاری تهران با آژانس، سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی، ده‌ها دوربین نظارتی آژانس را خاموش و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته در تاسیسات هسته‌ای را آغاز کرد. گروسی این اقدام را «ضربه‌ای مهلک» به شانس احیای توافق سال ۲۰۱۵ خواند.
خبرگزاری دولتی ایرنا، سخنان مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را غیرحرفه‌ای و با رنگ و بوی سیاسی دانست.
روز جمعه خبرگزاری بلومبرگ به نقل از شرکت تحلیل امور کشتیرانی «وُرتکسا» نوشت که ۱۱ نفتکشی که پیش از این نفت ایران را برخلاف قوانین بین‌المللی حمل می‌کردند، اکنون نفت خام روسیه را قاچاق می‌کنند. این نفتکش‌ها از سوی آمریکا تحریم شده‌اند.
آرمن عزیزیان، تحلیل‌گر بازار نفت در شرکت «ورتکسا» گفت که عواملی که با تجارت نفتِ تحریم شده آشنایی دارند، در دوره اخیر به یاری روسیه رفته‌اند تا بتواند نفت خود را از شرق دریای سوئز منتقل کند.
جمهوری اسلامی درحالی امکانات خود را در اختیار روسیه قرار داده که به دلیل سال‌ها تحریم در شرایط اقتصادی بحرانی قرار دارد.
مسکو پس از تهاجم نظامی به اوکراین و تحریم غرب، به رقیبی سرسخت برای صادرات نفت ایران تبدیل شد و در حالی‌که صادرات نفت خام ایران در یک ماه گذشته در رقابت با روسیه «نصف» شده است. مسکو در چهار ماه اخیر حدود ۴۲ میلیون تن نفت به چین فروخته که چهار درصد از میانگین سالیانه بیشتر است.
رویترز قبلا گزارش داده بود که ایران برای هر بشکه نفت ۲۰ دلار تخفیف می‌دهد اما روسیه نفت خود را ۳۰ دلار ارزان‌تر از قیمت‌های جهانی به مشتریان عرضه می‌کند.
جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی نیز روز ۲۸ اردیبهشت این موضوع را انکار نکرد و گفت که «روسیه تخفیف‌هایی برای خریداران نفت در نظر گرفته، اما با توجه به تحریم‌هایی که از طرف غربی‌ها علیه این کشور اعمال شده است، پیدا کردن مشتری برای روس‌ها زمان می‌برد.»
علاوه بر این، تخفیف‌های چشمگیر روسیه به مشتریان فولاد، بازارهای صادرات فولاد ایران را مختل کرده است.
خطبه‌هایی برای پوتین
ائمه جمعه برخی از شهرهای بزرگ ایران روز جمعه علیه آمریکا موضع گرفتند، برجام را توافق فاسد نامیدند و از روسیه تمجید کردند.
محمدحسن ابوترابی‌فرد، خطیب موقت نماز جمعه تهران گفت: «لشکرکشی‌های آمریکا در منطقه بی‌اثر است اما باید حضور فیزیکی آمریکا هم به طور کامل حذف شود.» او مدعی شد که ایران به کریدور سیاسی منطقه تبدیل شده، او سفر روسای جمهور روسیه و ترکیه به ایران و سخنان علی خامنه‌ای را «پیام‌آور شکل‌گیری قدرت‌های نو در جهان پیش‌رو» دانست.
احمد علم‌الهدی نیز در خطبه سیاسی نماز جمعه مشهد گفت: «برخی تاکید دارند که تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای باید برجام را احیا کند درحالی‌که احیای برجام در گرو عقب‌نشینی از همه مواضع و تسلیم کردن همه دستاوردهای کشور است.» امام جمعه مشهد با کنایه به دولت روحانی، برجام را فاسد دانست و افزود که برجام قرار بود «مصداق نرمش قهرمانانه» باشد اما «مصداق نرمش ذلیلانه» شد.
احمد حسینی‌خراسانی امام جمعه تبریز گفت: «پوتین یکی از مدعیان ابرقدرتی جهان با رفتار و منش خود مثل دیگر سران دنیا مقابل رهبری جمهوری اسلامی ایران که سرشار از تقوا است، همچون کودکی دبستانی در برابر استادی مجرب و کارکشته، ادب، تواضع و فروتنی خاصی نشان داد که افتخاری برای ایران اسلامی است.»
رهبر جمهوری اسلامی روز ۲۸ تیر در دیدار با ولادیمیر پوتین، تهاجم نظامی روسیه به اوکراین را نشانه «ابتکار عمل» روسیه توصیف کرد. او ناتو را «موجودی خطرناک» دانست و مدعی شد: «البته امروز آمریکا و غرب ضعیف‌تر از قبل شده‌اند.»
خامنه‌ای مواضع اخیر رئیس‌جمهور روسیه را «علیه صهیونیست‌ها تحسین‌برانگیز» خواند و به پوتین گفت: «آمریکایی‌ها هم زورگو هستند و هم حیله‌گر، و یکی از عوامل فروپاشی شوروی سابق فریب خوردن در مقابل سیاست‌های آمریکا بود، البته روسیه در دوره جنابعالی استقلال خود را حفظ کرده است.»
رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، در گفت‌وگو با «سی‌ان‌ان» در مورد نتایج سفر ولادیمیر پوتین به تهران گفت که این سفر جمهوری اسلامی را در برابر گزینه وابستگی نسبی به روسیه یا بازگشت به برجام قرار می‌دهد.
مالی با بیان اینکه روسیه با انزاوی بین‌المللی روبه‌رو است و فرصت اقتصادی بسیار محدودی برای همکاری می‌تواند ارائه کند، افزود که اگر ایران به توافق هسته‌ای بازنگردد با انزوای بیشتر روبه‌رو خواهد شد.
رهبرِ رهبر آمد
با توجه به سخنان اخیر مقامات جمهوری اسلامی و موضع‌گیری رسانه‌های حکومتی، بعید است که جمهوری اسلامی به دنبال توافق با غرب باشد. تندروهای اسلامگرایی که اکنون تمامی ارکان حکومت ایران را در دست دارند آن‌چنان از گوشه چشمی که دلبر شرقی نشان داده سرمستند که مداوم به غرب می‌تازند و فراموش کرده‌اند که در کجای مناسبات جهانی ایستاده‌اند.
اگرچه کارگزاران و رسانه‌های حکومتی تلاش می‌کنند تا سخنان خامنه‌ای را در دیدار با پوتین را از موضع بالا توصیف کنند، اما رابطه رهبران این دو حکومت اقتدارگرا برای تحلیلگران و حتی مردم عادی کوچه و خیابان هم روشن است.
شاید بتوان ساده و صریح‌ترین توصیف از رابطه جمهوری اسلامی و روسیه را جمله کوتاه و طنزی دانست که کاربری هوشمند و گمنام در توضیح عکس پایین‌آمدن پوتین از پله‌های هواپیما در تهران در رسانه‌های اجتماعی منتشر کرد: «صل علی محمد، رهبرِ رهبر آمد».
حمایت‌های بی‌دریغ مقامات جمهوری اسلامی از مسکو در حالی است که به گفته بسیاری از کارشناسان روسیه در حال تبدیل شدن به کشوری منزوی است و کاریزمای پوتین با تهاجم به اوکراین افول کرده است.
به گفته مقامات روسی علاوه‌بر اعمال تحریم‌های مختلف برای مجازات مسکو، بیش از ۴۰۰ دیپلمات روسیه نیز از کشورهای غربی اخراج شده‌اند.
در همین حال وبسایت نورنیوز، وابسته به شورای عالی امنیت ملی و منسوب به علی شمخانی در گزارشی سخنان رابرت مالی را در مورد روسیه را «توهم دو راهی‌سازی‌های کاذب» آمریکا توصیف کرده است.
علی خامنه‌ای از ابتدای جنگ اوکراین تاکنون چندین‌بار از روسیه حمایت کرده و غرب را عامل ایجاد این جنگ معرفی کرده است. خامنه‌ای و اسلامگرایان تندرویی که در اطرف او هستند آینده و سرنوشت خود را به روسیه گره زده‌اند، در حالی‌که هزینه‌های سنگین این اشتباه و لجاجت بر دوش مردم ایران حمل می‌شود.
مواضع اخیر مقامات جمهوری اسلامی نشان می‌دهد که روس‌ها بر مرکز حکومت ایران فرمانروایی می‌کنند و پوتین مهمترین فاکتور تاثیرگذار بر تصمیمات سیاسی جمهوری اسلامی است.
واپسگرایی از ۵۷ تا ۰۱
جمهوری اسلامی از ابتدای انقلاب تا کنون به عناوین مختلف نشان داده که حکومتی واپسگرا و ایدئولوژیک است. بخشی از سخنان علی خامنه‌ای در دیدار اخیرش با پوتین نیز نشان‌دهنده تفکر واپسگرایانه اوست، سخنانی که آشکار کرد بر ذهن او هنوز ارزش‌های قرن‌های گذشته حاکم است، او در این دیدار گفت: «یک مسئله مهم دیگر در موضوع سوریه، اشغال مناطق حاصل‌خیز و نفت‌خیز شرق فرات به‌وسیله آمریکایی‌ها است که این قضیه باید با بیرون راندن آنها از آن منطقه علاج شود.»
در حالی‌که سالهاست که مردم جهان در عصر دیجیتال زندگی می‌کند او از زمین حاصل‌خیز که از فاکتورهای قدرت در عصر کشاورزی بوده، می‌گویند و در حالی‌که تا چند سال دیگر سوخت‌های فسیلی اهمیت خود را از دست می‌دهند، او نگران مناطق نفت‌خیز است. بی‌دلیل نیست که ایران با بحران‌های زیست‌محیطی و کمبود آب دست‌وپنجه نرم می‌کند و امارات در صحراهای خود مشغول ساخت باغ‌های چندطبقه است.
رهبر جمهوری اسلامی از مواضع «ضدصهیونیستی» پوتین تمجید کرده در حالی‌که روابط نزدیک و دوستانه پوتین و نتانیاهو بر همه آشکار است و روس‌ها بارها ثابت کرده‌اند که نه تنها منافع خود را به هم‌پیمانان (خصوصا جمهوری اسلامی) ترجیح می‌دهند بلکه توافق‌نامه‌های بین‌المللی را نیز زیر پا می‌گذارند.
روسیه و ایران در تولید انرژی رقیب یکدیگر محسوب می‌شوند و برای روس‌ها هر مشارکتی با جمهوری اسلامی مشمول محدودیت‌هایی در حوزه منافع است؛ اگرچه خصومت با غرب چشم رهبران ایران را بر اقدامات روسیه بسته اما چشمان پوتین باز است.
با وجود جان‌نثاری‌های علی خامنه‌ای روسیه حتی حاضر نیست که کانال آبی که در دوره اتحاد جماهیر شوروی از دریای سیاه به دریاچه خزر کشید را در اختیار ایران بگذارد.
مسعود دانشمند، عضو هیات مدیره کانون موسسات حمل‌ونقل ایران روز ۱ مرداد گفت که روسیه «اجازه افزایش ناوگان دریایی ایران در دریای خزر را نمی‌دهد.» او افزود: «کشتی متعلق به ناوگان ایران باید از دریای سیاه وارد خزر شود و باید از ولگا-دن عبور کنند چراکه سطح آب خزر ۲۸ متر از سطح آب دریای سیاه پایین‌تر است. اما روس‌ها خطی را در این مسیر راه‌اندازی کردند و با ۷ دریچه احداث شده توانستند سطح آب این مسیر را هم تراز دریای خزر کنند که این مسیر به طور انحصاری در اختیار روسیه است.»
برای پوتین، سفر به تهران فرصتی بود تا ثابت کند که با وجود تحریم‌های غرب، روسیه منزوی نشده و متحدان ژئوپلیتیک خود را حفظ کرده است. پوتین حمایت آشکاری در خصوص جنگ اوکراین از خامنه‌ای گرفت تا به غرب نشان دهد که مسکو به حاشیه نرفته است.
و اکنون با پایان این سفر مقامات جمهوری اسلامی از انزوای آمریکا می‌گویند، وانمود می‌کنند که آمریکا عامل وقفه در توافق است. درحالی که مخالفت و اخلال روس‌ها پس از آغاز جنگ اوکراین عامل شکست مذاکرات وین و دوحه شد. پیش از آغاز جنگ اوکراین گزارش‌ها از وین حاکی آن بود که فاصله زیادی با احیای برجام و امضای توافقی جدید باقی نمانده است.
طبیعتا عجیب نیست که رهبر جمهوری اسلامی و صاحبان چنین دیدگاهی نه تنها منافع ملی کشور و مردم ایران را به بهای رضایت تزار ولادمیر پوتین می‌فروشند بلکه جایی در اوهام خود فرومی‌پاشند.