چند ساعت پس از شروع رسمی جنگ بین ایران و عراق، ایران در طول ساحل طولانی خود در خلیج‌فارس، یک منطقه جنگی اعلام و با محاصره دریایی عراق، عبور و مرور کشتی‌ها از این منطقه را منوط به دریافت اجازه قبلی کرد. کشتی‌های ایرانی هم هر یک ساعت یک‌بار باید موقعیت خود را به بنادر ایران اعلام می‌کردند.
***
۳۱ شهریور ۱۳۵۹، ارتش عراق که پیش‌تر حمله‌های پراکنده مرزی علیه ایران انجام می‌داد، به طور وسیع به خاک ایران حمله و یک جنگ کلاسیک نظامی را شروع کرد. این حمله با هدف تصرف و اشغال بخش‌هایی از سرزمین ایران انجام شد. هم‌زمان برای تشدید فشار، به تاسیسات نفتی در شهرهای جنوبی و سکوهای حفاری نفت و نفت‌کش‌های عبوری در خلیج فارس حمله می‌کرد تا جریان صادرات نفت را که مهم‌ترین راه درآمدی دولت ایران بود، مسدود کند.
به همین دلیل، دامنه جنگ به سرعت به خلیج فارس و تنگه هرمز کشیده شد که بخش گسترده‌ای از نفت صادراتی جهان از طریق دریا، از آن عبور می‌کند. این تنگه در آب‌های سرزمینی ایران و عمان قرار دارد و کشتی‌ها برای عبور مرور در دریا، به دلیل این که راه دیگری وجود ندارد، گذرشان به آب‌های ایران می‌افتد.
در واکنش به حملات گسترده عراق به تاسیسات نفتی و نفت‌کش‌های ایرانی در خلیج فارس در اولین ساعت‌های شروع جنگ، ایران در آب‌های خود که منطقه وسیعی از خلیج فارس می‌شود، وضعیت جنگی اعلام کرد. اما تاکید داشت که تنگه هرمز برای عبور و مرور «بی ضرر» کشتی‌هایی که در جنگ ایران و عراق بی‌طرفی را رعایت کنند، باز است.
محاصره دریایی عراق توسط ایران در هفته اول جنگ
تنگه هرمز با وجود درگیری نظامی گسترده در خلیج فارس، از سوی ایران مسدود نشد. اما ناامنی در آن، از جمله مین‌گذاری دریا، در ماه‌های بعد باعث ورود اتحاد جماهیر شوروی سابق و حضور دائمی امریکا در منطقه خلیج فارس با هدف تامین امنیت کشتی‌رانی تجاری شد.
منطقه جنگی که ایران ساعاتی پس از حمله عراق از روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ در خلیج فارس برقرار کرد، تمام طول ساحل طولانی ایران را شامل می‌شد. وزارت راه و ترابری (راه و شهرسازی فعلی) و سازمان بنادر و کشتی‌رانی ایران با همکاری نیروی دریایی ارتش، این منطقه را ترسیم کردند. آن‌ها سپس با صدور اعلامیه‌هایی، به دریانوردان و کشورهایی که کشتی‌های آن‌ها در خلیج فارس تردد می‌کردند، از محدودیت‌های جنگی برقرار شده خبر دادند.
مطابق اختیارات قانونی مربوط به زمان جنگ، ایران بازرسی از کشتی‌های بی‌طرف را با هدف کشف قاچاق اسلحه برای عراق تشدید کرد. در این مدت، نفت‌کش‌هایی که بی‌طرفی در جنگ ایران و عراق را به نفع عراق نقض می‌کردند، هدف حملاتی از ایران هم قرار گرفتند.
منطقه جنگی که ایران در طول سواحل خود در خلیج فارس ایجاد کرد، بدون این که رسما اعلام شود، در عمل محاصره دریایی عراق بود که به جز از طریق خلیج فارس و تنگه هرمز، به آب‌های آزاد دسترسی ندارد.
ایران اعلام کرده بود که از دسترسی کشتی‌ها به بنادر عراق جلوگیری خواهد کرد. هدف از این کار، قطع ارتباط بین‌المللی کشتی‌ها با آب‌های عراق بود.
محدوده جنگی ایران در خلیج فارس کجا بود؟
محدوده جنگی که ایران در آب‌های خلیج فارس برقرار کرد، خط فرضی مستقیمی بود که از آب‌های ساحلی ایران شروع می‌شد و تقریبا تا ۲۲ کیلومتر، از جنوب دو جزیره «ابوموسی» و «سیری» در شرق خلیج فارس می‌گذشت و آن را به جنوب تخته سنگی که روی آن چراغ دریایی نصب شده بود و ۲۲ کیلومتر در جنوب شرقی جزیره «فارسی» وصل می‌کرد.
کشتی‌های ایرانی یا کشتی‌هایی که مبدا یا مقصد آن‌ها یکی از بنادر ایران بودند، باید تضمین می‌دادند که قبل از هرگونه عبور و مروری، حرکت خود را به نیروی دریایی ایران اطلاع اطلاع دهند. آن‌ها باید موقعیت خود را در خلیج فارس، هر ساعت یک بار از بندر ایرانی که از آن خارج شده یا به سوی آن در حرکت بودند را اطلاع می‌دادند.
کشتی‌های غیر ایرانی نیز اگر می‌خواستند وارد یکی از بندرهای ایران شوند، باید قبل از عبور از منطقه «راس‌الکوه» که ورودی تنگه هرمز است، با مقام‌های محلی بندرعباس تماس می‌گرفتد و مسیر و مقصد کشتی را اعلام می‌کردند. شرایط برای کشتی‌های دیگر که به یکی از بنادر کشورهای ساحل جنوبی خلیج فارس می‌رفتند، بسیار سخت‌تر بود.
این کشتی‌ها باید از قبل با فرماندهی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران تماس می‌گرفتند و مبدا حرکت، مقصد، بار کشتی، سرعت و مسیر عبوری خود را اعلام و برای ورود و عبور از منطقه تعیین شده اجازه دریافت می‌کردند. این کار به ایران کمک می‌کرد تا در شرایط جنگی، قادر به تشخیص کشتی‌های «دشمن» باشد و از نزدیک شدن احتمالی آن به مناطق ساحلی که تهدیدی علیه امنیت ایران بود، جلوگیری کند.
طی این مدت، ایران به کشتی‌ها پیشنهاد می‌کرد به دلیل درگیری نظامی که در منطقه در جریان است، تا جایی که می‌توانند، منطقه جنگی را برای عبور انتخاب نکنند. اما کشتی‌هایی که بر عبور از این منطقه اصرار داشتند، ضرر و زیان احتمالی ناشی از درگیری احتمالی نظامی میان نیروهای ایرانی و عراقی را می‌پذیرفتند و با مسوولیت خودشان وارد آب‌های منطقه جنگی می‌شدند.
در صورتی که یک کشتی بدون اطلاع قبلی وارد منطقه جنگی ایران در خلیج فارس می‌شد، خود به خود کشتی «دشمن» و «متجاوز» شناخته می‌شد و ایران حق داشت بدون اخطار قبلی، آن را هدف قرار دهد.
کشتی دانمارکی بحران را به تنگه هرمز کشاند
محدودیت‌هایی که ایران در این منطقه وضع کرده بود، شامل کشتی‌رانی و عبور و مرور هواپیما بر فراز آن می‌شد. اما برخلاف شعارها و تهدیدهایی که در سال‌های بعد در مسدود کردن تنگه هرمز پیش گرفت، در آن زمان، منطقه جنگی خود را حتی به تنگه هرمز گسترش نداد.
منطقه جنگی اعلام شده از سوی ایران در خلیج فارس امکان می‌داد که امنیت دریایی و شهرهای ساحلی خود را حفظ کند و هدف آن، اختلال در کشتی‌رانی تجاری نبود.
با هدف تاکید بر عبور و مرور «بی ضرر» کشتی‌ها از تنگه هرمز، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ۲۰ مهر ۱۳۵۹، یعنی سه هفته پس از شروع جنگ و برقراری محدوده جنگی در خلیج فارس، در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، ایران را به بازنگه داشتن تنگه هرمز «متعهد» خواند.
این وضعیت حدود ۱۱ ماه اول جنگ ادامه داشت تا این که روز ۲۱ مرداد ۱۳۶۰، یک کشتی دانمارکی که تجهیزات نظامی برای عراق حمل می‌کرد، از سوی ایران در تنگه هرمز توقیف شد. این توقیف را می‌توان اولین واقعه‌ای دانست که دامنه بحران ناشی از جنگ را برای اولین بار به تنگه هرمز می‌کشاند و سرانجام در سال‌های بعدی به جنگی تمام عیاربدل شد.
نبرد دریایی میان ایران و عراق در سطح کنترل شده‌ای تا یک سال مانده به پایان جنگ ادامه پیدا کرد. اما در سال ۱۳۶۶، این نبرد به جنگ نفت‌کش‌ها میان ایران و ایالات متحده امریکا تبدیل شد که طی آن، شماری از سکوهای نفتی ایران از سوی امریکا بمباران شدند و نیروی دریایی ایران زیر آتش سنگین ایالات متحده، خسارات بسیار سنگینی دید. کشتی‌های تجاری بی‌طرف هم از این نبرد آسیب و خسارات‌های فراوانی متحمل شدند.
اعلامیه اجرا نشده نیروی دریایی ایران در خلیج فارس
پس از پذیرش «قطع‌نامه ۵۹۸» شورای امنیت سازمان ملل متحد و سپس شروع آتش‌بس بین ایران و عراق، فرمانده نیروی دریایی ایران اعلام کرد تا زمان امضای قرارداد صلح با عراق، ایران به بازرسی کشتی‌ها در خلیج فارس ادامه می‌دهد. در واقع، نیروی دریایی ایران به درستی با درک مقررات جنگی، متوجه بود که آتش‌بس با عراق به حالت جنگ پایاننداده است و تا زمان امضای پیمان صلح، حقوق جنگ بر روابط دو کشور حاکم خواهد بود.
این قرارداد صلح هرگز تا به امروز هم میان دو کشور امضا نشده و روابط دو کشور ایران و عراق از دیدگاه حقوقی هنوز در حالت آتش‌بس است. با این همه، ایران با وجود اعلامیه نیروی دریایی، به ظن حمل قاچاق اسلحه یا هر نوع کالایی که می‌توانست به افزایش توان نظامی عراق منجر شود، از شروع آتش‌بس تاکنون، هیچ گونه کشتی را در خلیج فارس بازرسی یا توقیف نکرده است.
منطقه جنگی ایران در خلیج فارس که چند ساعت پس از شروع حمله گسترده عراق برقرار شده بود، ماه‌ها پس از آتش‌بس و کاهش خطر بازگشت جنگ، برچیده اما تهدید به مسدود کردن تنگه هرمز به رویه جمهوری اسلامی ایران در مقاطع مختلف بحران تبدل شد. هرچند که هیچ‌گاه تاکنون به اجرا در نیامده است.
ایران‌وایر:فرامرز داور