انتقال و جابه‌جایی پرسنل و فرماندهان سپاه قدس و نیروهای شبه‌نظامی وابسته به آن سال‌هاست که سبب اعمال تحریم‌های سخت از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا علیه شرکت هواپیمایی ماهان شده است. تحریم‌هایی که نه‌تنها این شرکت را از بازار پردرآمد پروازهای اروپایی بی‌نصیب نگه داشته بلکه حتی سبب زمین‌گیری بخش اعظمی از هواپیماهای مسافربری کوتاه‌بردی شده که در مسیرهای داخلی فعال هستند.
قریب به ۱۵ سال است که شرکت هواپیمایی ماهان با تأسیس شرکت‌های هواپیمایی صوری در ارمنستان تحریم‌ها را دور زده است؛ از بلو ایرویز (Blue Airways) و وِرتیر ایرلاینز (Vertir Airlines) تا ارمنستان ایرویز (Armenia Airways) که از سال ۲۰۱۸ وظیفه نقش دور زدن تحریم‌ها بر عهده دارد.
در این مطلب برای نخستین بار به بررسی نقش شرکت هواپیمایی «ارمنستان ایرویز» در دور زدن تحریم‌ها برای ماهان پرده برداشته می‌شود.
تأسیس شرکت‌های صوری در ارمنستان
پیشینه تأسیس شرکت‌های صوری از سوی ماهان در ارمنستان به سال ۱۳۸۲ بازمی‌گردد؛ درست زمانی که به علت افشای برنامه هسته‌ای جنجال‌برانگیز جمهوری اسلامی، صنعت هوایی ایران هدف تحریم‌های سخت ایالات‌متحده قرار گرفت و خرید هرگونه هواپیمای مسافربری دست‌دوم را نیز برای شرکت‌های هواپیمایی ایران دشوار کرد.
در آن سال، ماهان، شرکت هواپیمایی بلو ایرویز (Blue Airways) را در ارمنستان تأسیس کرد و طی تنها سه سال موفق به خریداری و انتقال ۱۱ هواپیمای مسافربری شامل سه فروند هواپیمای پهن‌پیکر بوئینگ ۷۴۷-۴۲۲ از شرکت هواپیمایی یونایتد ایرلاینز (United Airlines) کرد. این معامله از طریق یک شرکت انگلیسی به اسم بالی گروپ (Balli Group) انجام شد.
متعاقباً تنها پس از چند ماه در فروردین‌ماه ۱۳۸۷ وزارت خزانه‌داری آمریکا امتیازات صادرات شرکت انگلیسی «بالی گروپ پیالسی» و شرکت‌های مرتبط با آن، شرکت «بلو ایرویز» ارمنستان و شرکت ماهان را به مدت ۱۸۰ روز به حالت تعلیق درآورد.
پس از مدتی تحریم‌های سنگینی علیه این شرکت‌ها وضع شد و سه فروند بوئینگ ۷۴۷ خریداری‌شده دیگر که در شرف تحویل به ماهان بودند، توقیف شدند.
ناتوانی ماهان در دور زدن تحریم‌ها از طریق شرکت بلو ایرویز، این کمپانی را مجبور به تأسیس و استفاده از یک شرکت صوری دیگر با نام ورتیر ایرلاینز (Vertir Airlines) در ارمنستان کرد. شرکتی که در سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۲ موفق شد نه فروند هواپیمای مسافربری و یک فروند هواپیمای باربری برای ماهان بخرد. سرانجام این شرکت نیز در آبان ماه ۱۳۹۲ به لیست سیاه وزارت خزانه‌داری آمریکا وارد شد.
تجربه کوتاه اما موفقیت‌آمیز ماهان در دور زدن تحریم‌ها از طریق ایجاد شرکت‌های صوری در ارمنستان سبب شد تا مجموعه مدیریت ماهان اقدام به خرید سهام شرکت‌های هواپیمایی مختلفی در قرقیزستان، تاجیکستان، قزاقستان و عراق کند و از این طریق ده‌ها فروند هواپیمای مسافربری کوتاه‌برد و بدنه متوسط و همچنین پهن‌پیکر دست‌دوم بخرند.
معروف‌ترین نمونه این خریدها، هشت فروند هواپیمای مسافربری پهن‌پیکر ایرباس اِی۳۴۰-۳۱۳ ایکس و ۶۴۲ سابق شرکت هواپیمایی ویرجین آتلانتیک (Virgin Atlantic) از طریق شرکت هواپیمایی الناصر در تابستان ۱۳۹۳ و انتقال دسته‌جمعی آن‌ها از عراق به ایران در اردیبهشت ۱۳۹۴ بود.
تحریم ناوگان هواپیماهای جت منطقه‌ای ماهان
در سال ۱۳۸۷، شرکت اماراتی «پالم اوییشن» (Palm Aviation) هفت فروند هواپیمایی مسافربری برای ماهان خرید که در میان آن‌ها، تنها سه فروند جت منطقه‌ای (Regional Jet) شامل دو فروند بی ای ئی۱۴۶-۳۰۰ (BAe-146-300) و یک فروند هواپیمای تشریفاتی بی ای ئی۱۴۶-۲۰۰ در سال‌های ۱۳۸۷، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۱ وارد کشور شدند.
استفاده این هواپیماها در مسیرهای کم‌مسافر و کوتاه داخلی توسط ماهان سود مناسبی برای این شرکت داشت. این تجربه موفق سبب شد ۱۴ فروند دیگر از این هواپیماهای کوتاه‌برد مسافربری از طریق دو شرکت هواپیمایی اوکراینی با نام‌های یو ام ایر (UM Air) و بوکُوینا اوییشن اینترپرایز (Bukovyna Avn Enterprise) در چهار بازه زمانی مختلف، خریداری و از مهر ۱۳۹۰ تا اردیبهشت ۱۳۹۲ وارد ناوگان هواپیمایی ایران شود.
از میان این ۱۶ فروند هواپیمای جت منطقه‌ای، دو فروند تشریفاتی بودند که برای سفرهای داخلی مقام‌های جمهوری اسلامی و همچنین سفرهای خارجی فرماندهان سپاه قدس به عراق و سوریه استفاده شدند.
پیش‌تر در سال ۱۳۹۰ به علت حمل سلاح و شبه‌نظامیان شیعه سپاه قدس توسط هواپیماهای ماهان از ایران به سوریه، وزارت خزانه‌داری آمریکا، تحریم‌های شدیدتری علیه ماهان وضع کرده بود.
استفاده فرماندهان سپاه قدس به‌خصوص قاسم سلیمانی از هواپیماهای تشریفاتی بی ای ئی۱۴۶-۲۰۰ و ار جِی۸۵ (RJ-85) ماهان جهت سفرهایشان سبب شد تا شرکت‌های اکراینی دخیل در خریداری ۱۴ فروند از این نوع هواپیماها در سال ۱۳۹۲ نیز به لیست تحریم‌ها افزوده شوند.
در سال ۱۳۹۴ نیز دو فروند ار جِی۸۵ توسط ماهان خریداری شد و مجموع جت‌های منطقه‌ای خانواده بی ای ئی۱۴۶، ار جِی۸۵ و ۱۰۰ این شرکت را به ۱۸ فروند رساند که از این تعداد ۱۳ فروندشان عملیاتی بودند و سایرین زمین‌گیر و عمدتاً تبدیل به منبع لوازم‌یدکی شدند.
در آن سال با رایزنی‌های وزارت امور خارجه ایالات‌متحده و دیپلمات‌های آمریکایی در کشورهایی که امکان خرید لوازم‌یدکی این نوع هواپیماها توسط ماهان وجود داشت، به‌تدریج چهار فروند از جت‌های منطقه‌ای ماهان به دلیل کمبود قطعات یا سانحه، زمین‌گیر و تبدیل به منابع لوازم‌یدکی گردیدند.
ارمنستان ایرویز، جدیدترین دورزننده تحریم‌ها برای ماهان
در سال ۱۳۹۳ به دنبال تحریم شرکت هواپیمایی ورتیر ایرلاینز، شرکت هواپیمایی «ارمنستان ایرویز» با کمک ماهان در ایروان تأسیس شد و در سال ۱۳۹۷ دو فروند هواپیمای پهن‌پیکر ایرباس اِی۳۱۰-۳۲۵ توسط ماهان برای آن خریداری شد تا واسطه‌ای باشند جهت تأمین لوازم‌یدکی ۱۱ فروند هواپیمای مشابه در خدمت ماهان. در بهمن‌ماه همان سال، یک فروند بی ای ئی۱۴۶-۳۰۰ نیز جهت استفاده ارمنستان ایرویز خریداری شد.
از آنجا که یک شرکت هواپیمایی جهت دریافت لوازم‌یدکی هواپیمای مورد استفاده‌اش ملزم به ارائه مدارک مربوط به هواپیمای استفاده‌کننده قطعه است، شرکت هواپیمایی ماهان از تهیه و خریداری قطعات مربوط به موتورهای توربوفن آمریکایی هواپیماهای بی ای ئی۱۴۶ و آر جِی۸۵ و ۱۰۰ خود که ساخت کمپانی «هانی ول» هستند، عاجز ماند. به همین دلیل با کمک ارمنستان ایرویز و با استفاده از مشخصات تنها بی ای ئی۱۴۶-۳۰۰ این شرکت، گواهی کاربر نهایی (End User Certificate) صادر و امکان خرید قطعات مورد نیاز جهت راه‌اندازی شماری از هواپیماهای مشابه در خدمت ماهان در سال ۱۳۹۸ فراهم شد.
هم‌اکنون برای سومین بار در ۱۵ سال گذشته، شرکت هواپیمایی ماهان موفق به دور زدن تحریم‌های ایالات‌متحده با استفاده از شرکت‌های اقماری خود در ارمنستان شده است. اگرچه این موفقیت به چشم‌گیری خرید ۲۰ فروند هواپیمای مسافربری توسط بلو ایرویز و ورتیر ایرلاینز در سال‌های ۱۳۸۵ الی ۱۳۹۲ نیست اما تا به امروز سبب شده است تا ماهان بتواند نیمی از مجموعه ۱۴ فروند هواپیماهای جت منطقه‌ای بی ای ئی۱۴۶، آر جِی۸۵ و ۱۰۰ خود را عملیاتی نگه‌داشته و از آن‌ها جهت انجام پروازهای مسافری در مسیرهای داخلی و همچنین تردد فرماندهان سپاه و مقام‌های دولتی استفاده کند.
ارمنستان ایرویز با استفاده از تنها بی ای ئی۱۴۶-۳۰۰ اش از تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ اقدام به برقراری پرواز هفتگی مستقیم از ایروان به تهران کرد. کاربرد اصلی این هواپیما، همچنان دور زدن تحریم‌ها است. این هواپیما پس از مسدودشدن مرز ایران و ارمنستان به دنبال شیوع ویروس کرونا، آخرین گروه از شهروندان ارمنی را در روزهای ۸ و ۹ اسفند از ایران به ارمنستان منتقل کرد و پس از آن به آشیانه تعمیراتی شرکت هواپیمایی ماهان بازگشته است تا تعمیر دوره‌ای بر روی آن انجام شود.
بابک تقوایی , ایندیپندنت فارسی: