آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران در یک سخنرانی علنی درباره تماس‌های قبلی ایران و ایالات متحده که منتهی به توافق هسته ای شد، گفت که اشتباه کرده است. او در این سخنرانی، رسما مذاکره با دولت «دونالد ترامپ»، رییس جمهوری امریکا را ممنوع اعلام کرد.
وب سایت رسمی رهبر جمهوری اسلامی ایران ابتدا این بخش از سخنان خامنه ای را منتشر کرده بود: «در موضوع مذاکرات، بنده اشتباه کردم و به اصرار آقایان اجازه تجربه را دادم که البته از خطوط قرمز معین‌شده هم عبور کردند.»
فرامرز داور, ایران‌وایر:
از او نقل شده بود در جریان مذاکرات «برجام» خیلی سخت‌گیری کرده و «حسن روحانی»، رییس‌جمهوری ایران هم اعتراف کرده است که اگر محدودیت‌های رهبری نبود، امتیازات بیشتری می‌دادند.
اندکی بعد این جمله‌ها از سایت «خامنه ای» حذف و خبرگزاری‌های داخلی هم به دنبال آن، نقل قول آیت الله خامنه ای را حذف کردند. با این حال، یکی از حاضران در سخنرانی، متن کامل این بخش از سخنان وی را در توییترش منتشر کرده است: «مذاکرات برجام اشتباه بود. در موضوع مذاکرات، بنده اشتباه کردم اجازه دادم. فردی که آمد و اصرارکرد، گفت شما همه چیز را تجربه کردید، این را هم تجربه کنید. من هم آن لحظه- دیدید بعضی وقت ها آدم خام می شود- خام شدم، آن لحظه قبول کردم و اشتباه کردم. البته از خطوط قرمز معین‌شده هم عبور کردند.»
نکته مهم این است که در سایت آیت‌الله خامنه‌ای این بخش‌ها به طور کامل حذف شدند. پس از جنجال درباره این جمله، مجله ای که دفتر علی خامنه ای منتشر می کند، اعلام کرد که اصل جمله حذف‌شده چنین بوده است: «در قضیه برجام، بنده اشتباه کردم اجازه دادم که وزیر خارجه ما با آن ها صحبت کند. ضرر کردیم.»
با این حال، سایت رهبر جمهوری اسلامی توضیح نداد که چرا چنین جملاتی حذف شده و فایل صوتی یا تصویری این اظهارات را منتشر نکرده است.
فارغ از این ابهامات جنجال‌برانگیز، شخصی که رهبر ایران می‌گوید با اظهاراتش خام شده، چه کسی یا کسانی هستند و خطوط قرمزی که او می گوید رییس جمهوری از آن ها رد شده است، کدامند؟
مذاکرات پنهانی به پیشنهاد وزیر امور خارجه نظام
مذاکرات ایران و امریکا با وساطت کشور عمان آغاز و به توافق هسته ای موسوم به برجام ختم شد. شخصی که در ایران پیشنهاد انجام این مذاکرات را با علی خامنه ای مطرح کرد و رهبر ایران می گوید آن لحظه خام شده و قبول کرده است، «علی اکبر صالحی»، وزیر امور خارجه پیشین ایران است.
پس از ارسال نامه «باراک اوباما»، «علی اکبر صالحی» در مورد موافقت با پیشنهاد پذیرش غنی سازی اورانیوم در ایران و رفع تحریم های هسته ای به ازای وقفه در برخی از جنبه های برنامه اتمی جمهوری اسلامی، برای دیدار باعلی خامنه ای، به مقر او رفت. او در این دیدار که «محمد محمدی گلپایگانی»، رییس دفتر و «علی اصغر میرحجازی»، مسوول امور امنیتی دفتر رهبری حضور داشتند، موضوع آمادگی امریکا برای مذاکره را با رهبر ایران مطرح کرد.
صالحی روایت می کند: «خدمت مقام معظم رهبری رسیدم… موضوع را این گونه مطرح کردم: مدت زیادی است که ما با ]کشورهای[1+5 مذاکره می کنیم اما به نتیجه ای نمی رسیم. زیرا این که حصول همزمان اجماع شش کشور خیلی مشکل است… حال با اقدامات سلطان قابوس و حسن نیت ایشان، اجازه بفرمایید راه مسیر دوم، یعنی گفت وگوی مستقیم با امریکایی‌ها را باز کنیم.»
با مخالفت ابتدایی رهبر ایران با انجام مذاکره، صالحی یک بار دیگر موضوع را به شیوه دیگری مطرح می کند: «بنده مجددا صحبت کردم و عرض کردم حضرت آقا اجازه بدهید برای اتمام حجت هم که شده، این کار را امتحان کنیم… ایشان فرموند اگر برای اتمام حجت است، اشکال ندارد و من مخالفت نمی کنم. اما شرط دارد. ایشان فرمودند بایستی ملاحظاتی را در نظر بگیرید؛ نکند امریکایی ها بخواهند از این مذاکره سوء استفاده کنند و برای خودشان امتیاز بگیرند. در آن شرایط، برای اعتبار جمهوری اسلامی خوب نیست.»
«اکبر هاشمی رفسنجانی» هم چند ماه پیش از درگذشت، در روایتی که از ضرورت گفتوگو با امریکا به طور عمومی بیان کرد، گفت آیت الله خامنه ای در اوج تحریم ها، از وضعیت نگران بوده و درباره موضوع مذاکره با امریکا با او مشورت کرده بود. با این حال، از روایت صالحی این طور پیدا است که آیت الله خامنه ای در همان جلسه، با موضوع مذاکره پنهانی با امریکا به میزبانی عمان موافقت کرده است.
صالحی می گوید پس از صدور مجوز از سوی آیت الله خامنه ای برای مذاکره با امریکا، خیلی خوشحال شده است: «فورا خدمت دکتر احمدی نژاد رسیدم. فکر کردم ایشان هم خوشحال می شوند. اما برخلاف انتظار، ایشان از این موضوع استقبال نکردند و گفت آقای صالحی این کار خطرناک است و شما ممکن است زمین بخورید. گفتم آقای دکتر مگر می خواهیم چه کار کنیم؟ فوقش زمین می خوریم. ما که نمی خواهیم کار بدی بکنیم.»
با وجود ناخرسندی محمود احمدی نژاد از مجوزی که وزیر خارجه اش از رهبر جمهوری اسلامی برای مذاکره گرفته بود، علی اکبر صالحی گروهی از دیپلمات های ایرانی را روانه مذاکره محرمانه با امریکایی ها در مسقط، پایتخت عمان کرد.
او درباره این که برخلاف رای رییس مستقیم خود، این مذاکرات را جلو برده، گفته است:«درست است که وزیر امور خارجۀ آقای دکتراحمدی نژاد بودم، ولی وزیر خارجه نظام هم بودم. وقتی حضرت آقا اجازه فرمودند با امریکایی ها مذاکره کنیم، شرط گذاشته بودند.»
آیت الله خامنه ای چهار شرط برای مذاکره پنهانی با امریکا گذاشته بود: «مذاکرات به سطح وزیر امور خارجه نرسد، فقط محدود به موضوع اتمی باشد، طولانی نشود و با اطلاع رییس جمهوری انجام شود.»
جز شرط اول علی خامنه ای، شروط دیگر در مذاکرات با امریکا رعایت شد. اما علی اکبر صالحی می گوید «]رییس جمهوری[ به آن صورتی که انتظار می رفت، همراهی نکردند؛ یعنی ما را تشویق نکردند ولی مانع هم نشدند.»
محمود احمدی نژاد همان زمان بدون اشاره به در جریان بودن مذاکرات پنهانی با امریکا، اعلام کرده بود که دیگر ارتباطی با گفت و گوهای اتمی ندارد. او پس از پایان دوره ریاست جمهوری خود هم اعلام کرد که دو سال پایانی دولت از جریان مذاکرات بی اطلاع بوده است.
علی اکبر صالحی می گوید تمام مجوزهایی که گرفته است، مکتوب بوده اند اما این مجوزها هم باعث نشده اند گروه هایی که خود را طرفدار آیت الله خامنه ای می دانند، از حمله به او خودداری کنند. آخرین نمونه، تظاهرات «روز قدس» سال جاری بود که افرادی در خیابان با شعارهای «وطن فروش» و «منافق»، صالحی را هدف حمله قرار دادند.
مذاکرات علنی به پیشنهاد یکی از محترمین منطقه
مذاکرات پنهانی ایران و امریکا با نزدیک شدن به زمان انتخابات ریاست جمهوری سال 1392، به درخواست آیت الله خامنه ای موقتا قطع شد تا تکلیف دولت بعدی در ایران روشن شود. با پیروزی حسن روحانی در این انتخابات، مذاکرات پنهانی با امریکا این بار علنا از سر گرفته شد. روحانی پیش از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری، نماینده علی خامنه ای در «شورای عالی امنیت ملی» بود اما از روند مذاکرات پنهانی اطلاع نداشت.
پس از نزدیک به دو سال مذاکره علنی میان ایران و امریکا و حدود سه هفته پیش از توافق اتمی برجام در تاریخ دوم تیرماه سال1394، این بار آیت الله خامنه‌ای به صورت عمومی روایت خود را از شروع بخش علنی مذاکرات با امریکا ارایه داد. او بدون نام بردن از سلطان قابوس، پادشاه عمان، اشاره کرد که وی به دیدارش آمده و با در میان گذاشتن پیام باراک اوباما، از او خواسته است مذاکرات علنی ایران و ایالات متحده آغاز شود: «موضوع مذاکره با امریکایی ها مربوط به زمان دولت قبل است… یک نفر از محترمین منطقه به عنوان واسطه به دیدار ما آمد و به صراحت گفت رییس جمهور امریکا از او خواهش کرده که به تهران بیاید و درخواست امریکایی ها برای مذاکره را مطرح کند… البته ما به آن واسطه گفتیم به امریکایی ها و حرفهایشان اطمینانی نداریم اما با اصرار آن واسطه، قبول کردیم که این مساله را یک بار دیگر امتحان کنیم و مذاکرات شروع شد.»
خط قرمزهای آیت الله خامنه ای برای روحانی
علی خامنه ای که برای مذاکرات پنهانی ایران و امریکا چهار شرط تعیین کرده بود، برای مذاکرات علنی، همزمان با پیشرفت گفت و گوها، هربار شروط تازه تری می گذاشت. او در یکی از آخرین سخنرانی های عمومی خود قبل از حصول توافق برجام، واپسین شروطش را اعلام کرد و گفت: «ما از ابتدا گفته ایم می خواهیم تحریم های ظالمانه برداشته شود که البته در مقابل آن، حاضریم یک چیزهایی بدهیم به شرط این که صنعت هسته ای متوقف نشود و لطمه نخورد.»
خامنه ای از دولت خواسته بود از این خطر قرمزها رد نشود. حسن روحانی بارها پس از توافق هسته ای گفت که برجام با رعایت کامل همه خط قرمزهای رهبر به دست آمده است.
روحانی روایت کرده بود که مذاکره کنندگان در مواردی به او گفته بودند اجرای شروط رهبر جمهوری اسلامی به معنی به بن بست کشاندن مذاکرات است. اما آیت الله خامنه ای در اظهارات اخیرش گفته است این خط قرمزها شکسته شده اند و حتی حسن روحانی به او گفته است اگر محدودیت‌های شما نبود، ما امتیازات بیشتری می‌دادیم.
آیا این خطر قرمزها از سوی دولت حسن روحانی نادیده گرفت شده بودند؟ خط قرمزهای علی خامنه ای برای مذاکره کننده های اتمی ایران، پنج مورد بودند:
1- محدودیت های بلند مدت ۱۰، ۱۲ ساله را قبول نداریم.
2- تحریم های اقتصادی، مالی و بانکی، چه مربوط به شورای امنیت، چه کنگره امریکا و چه دولت امریکا، باید فوراً هنگام امضای موافقتنامه لغو شوند.
3- اجراییات لغو تحریم ها نیز باید با اجراییات تعهدات ایران متناظر باشند.
4- با موکول کردن اجرای تعهدات طرف مقابل به گزارش آژانس مخالفیم.
5- با بازرسی های غیر متعارف، پرس و جو از شخصیت های ایران و بازرسی از مراکز نظامی مخالفیم.
از میان پنج شرطی که آیت الله خامنه ای برای مذاکره کنندگان تعیین کرده بود، فقط شرط اول به طور کامل قابل دستیابی نشد. اما در عوض، نماینده ایران در مذاکرات توانست بسیاری از محدودیت ها، از جمله فعالیت های تحقیق و توسعه را از اساس از شمول محدودیت ها خارج کند.
محدودیت هایی که درباره برنامه اتمی ایران در برجام آمده اند، 10 ساله و دو مورد کم اهمیت آن، 15 و 25 ساله اند. تحریم های شورای امنیت، کنگره امریکا، دولت ایالات متحده و حتی اتحادیه اروپا بنابر شرط دوم خامنه ای، همزمان با هم رفع شدند.
طبق شرط سوم، همه طرف های برجام دستور رفع تحریم ها را حتی پیش از تایید انجام تعهدات ایران صادر کردند. تعهدات چهار طرف ایران در مذاکرات برجام طبق شرط چهارم رهبر جمهوری اسلامی انجام شد اما اجرایی شدن آن ها را فقط موکول به تایید انجام تعهدات ایران از سوی آژانس کردند.
براساس شرط پنجم نیز ایران هدف بازرسی غیرمتعارف نشد، جمهوری اسلامی بازجویی از کارکنان برنامه اتمی را نپذیرفت و بازرسی از مراکز نظامی به دسترسی ویژه در موارد نادر تبدیل شد.
به این ترتیب، بخش بزرگی از خط قرمزهایی که آیت الله خامنه ای از دولت روحانی خواسته بود، رعایت شد. اما رهبر ایران حالا دو سال پس از این توافق، نظر دیگری دارد اما نمی گوید چه بخشی از خط قرمزهایش رعایت نشده است.
او در سخنرانی اخیرش درباره برجام که پس از خروج امریکا از این توافق و بازگشت تحریم های ایالات متحده انجام شده، از فردی گفته است که اصرار کرد با امریکایی مذاکره شود و شکستن خطوط قرمز توسط دولت روحانی.
دو فردی که به او برای مذاکره اصرار کردند و به گفته خودش، خام شد، یکی علی اکبر صالحی است که مجوز مذاکرات پنهانی را گرفت و دیگری سلطان قابوس، پادشاه عمان است که علی خامنه ای گفته با پیشنهاد او با مذاکرات علنی با ایالات متحده موافقت کرده بود. جالب این جا است که این دو روابط نزدیکی هم با یکدیگر دارند؛ چنانکه سلطان قابوس از علی اکبر صالحی دعوت کرده بود شهرکی علمی در عمان تاسیس کند و خود برای ریاست آن مقیم این کشور شود.
اما خامنه ای درباره رد شدن دولت از خطوط قرمز قبل از حصول برجام توضیحی نداده است.
برجام به جز محدودیت های موقت، یک تعهد دائم هم دارد که مبنای آن، اظهار نظر آیت الله خامنه ای بود. ایران پذیرفت که هرگز برنامه ساخت سلاح اتمی نخواهد داشت و این تعهد بر اساس فتوایی بود که آیت الله خامنه ای خود در حرمت تولید، انبار و به کارگیری سلاح های کشتار جمعی، از جمله سلاح اتمی صادر کرده بود. به بیان دیگر، توافق هسته ای ایران و شش قدرت جهانی، یک محدودیت همیشگی دارد که آقای خامنه ای خود مسوولیت آن را از پیش برعهده گرفته است. هیچ کشور دیگری در جهان جز ایران تعهد به خودداری دائمی از ساخت سلاح هسته ای نداده است. از این جهت، ایران نمونه ای یگانه در جهان است.