اظهارات هفته گذشته «رجب طیب اردوغان» نسبت به باز کردن کریدور زنگه‌زور از خاک ایران، واکنش منفی رسانه‌های جمهوری اسلامی و برخی مقامات جمهوری اسلامی را در پی داشت. ایران سرانجام چه خواهد کرد و وضعیت گذرگاه اکنون در چه مرحله‌ای است؟
وزیر حمل‌و‌نقل ترکیه، با تکرار اظهارات آقای اردوغان می‌گوید: «ما فکر می‌کنیم که عبور این کریدور از ارمنستان به نفع آن‌ها خواهد بود و باید به دور از ملاحظات سیاسی ارزیابی شود. چنانچه ارمنستان مخالفت کند، ایران به‌عنوان گزینه جایگزین مطرح است.»
«اورال اوغلو» مدعی شده است که «موضوع مهم در اینجا، عبور کریدور زنگه‌زور از ارمنستان است. از نظر شرایط جغرافیایی واقعی، این کریدور برای هر یک از مناطقی که از آن عبور می‌کند، مفید خواهد بود. ما فکر می‌کنیم ارمنستان این موضوع را بدون ملاحظات سیاسی ارزیابی خواهد کرد، اما در صورت عدم امکان به‌عنوان جایگزین، همان‌طور که رییس‌جمهور ما اعلام کرد، بحث عبور از مرز ایران مطرح خواهد شد.»
آقای اورال اوغلو با بیان اینکه مسیر زنگه‌زور درحال‌حاضر تا حد زیادی به‌جز بخش‌هایی از مسیر برقرار است، گفت: «مسیری وجود دارد که از باکو به شهر خان می‌رود. کار توسط یک شرکت ترکیه‌ای برای گسترش آن تا مرز ارمنستان در حال انجام است و مسیر دیگری به طول حدود ۱۱۰ کیلومتر در نخجوان وجود دارد. پس از آن، مسیر به قارص می‌رود و ۲۲۴ کیلومتر جاده در خاک ترکیه وجود دارد.»
بعد از اظهارات مقامات ترکیه، «کمال خرازی»، رییس شورای راهبردی روابط خارجی و وزیر امور خارجه پیشین جمهوری اسلامی، در پاسخ به سوالی درباره سرنوشت کریدور زنگه‌زور گفت: «باکو، کریدور زنگه‌زور را به‌نحوی که در حاکمیت جمهوری آذربایجان باشد و اتصال نخجوان را به خاک اصلی آن تامین کند، در قبال کریدور لاچین مطرح می‌کرد که در اختیار ارمنستان بود و قره‌باغ را به خاک ارمنستان متصل می‌کرد. اینک که مساله قره‌باغ حل و طبعا کریدور لاچین بلااثر شده است، دیگر توجیهی برای درخواست چنین کریدور متقابلی وجود ندارد.»
آقای خرازی می‌گوید «ایران از ابتدا ناحیه قره‌باغ را جزو خاک جمهوری آذربایجان دانسته، بر آزادسازی اراضی اشغالی آن کشور تاکید داشته است، به‌طوری که حتی در زمان رییس‌جمهور سابق جمهوری آذربایجان، مرحوم حیدر علی‌اف، پیشنهاد کمک تسلیحاتی به آن کشور برای آزادسازی اراضی اشغالی داده بود.»
با‌این‌حال، رسانه‌های آذربایجان به دفعات از کمک تسلیحاتی جمهوری اسلامی به ارمنستان گفته‌اند. ۱۷شهریور امسال، رسانه‌های آذربایجان نوشتند که اطلاعات تایید شده‌ای در دست است که خودروهای زرهی و توپخانه از خاک ایران به یگان‌های نظامی یکم، دوم، سوم و چهارم ارمنستان، در مرزهای متعارف با آذربایجان تحویل داده شده است.
حضور دستیار الهام علی‌اف در تهران
دستیار ویژه «الهام علی‌اف» و دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان، بعد از اظهارات هفته پیش آقای اردوغان به ایران سفر کرده و با مقامات ایرانی دیدار کردند. مقامات جمهوری اسلامی در دیدار با نمایندگان هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان، از راهکار ۳+۳ گفتند و آن را برای صلح پایدار در منطقه ضروری دانستند.
«ابراهیم رئیسی» در دیدار با دستیار الهام علی‌اف، دوباره بر فرمول ۳+۳ تاکید کرد گفت: «ایران از گفت‌وگوها منطقه‌ای در قالب ۳+۳ یا در هر شکل و قالب دیگری که بتواند به رفع مشکلات و باز کردن گره‌ها در روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان کمک کند، استقبال می‌کند. کشورهای منطقه ظرفیت حل مسائل منطقه را دارند و باز شدن پای کشورهای بیگانه به منطقه به هر بهانه‌ای به صلاح و منافع هیچ کدام از کشورهای منطقه نیست.»
اشاره رییس‌جمهور ایران به برگزاری مانور مشترک ارمنستان با آمریکا و روابط نزدیک آذربایجان با اسراییل است.
«محمد جمشیدی»، معاون سیاسی دفتر رییس‌جمهور ایران، در مورد این دیدارها نوشته بود که «مشاور امنیت ملی ارمنستان و نماینده ویژه رییس‌جمهور آذربایجان در ملاقات‌هایی با رییس‌جمهور، گزارش‌های مفصلی درباره قفقاز ارائه دادند. دکتر رئیسی در هر دو دیدار تاکید کرد که کریدور زنگه‌زور بستر حضور ناتو در منطقه و تهدیدی ضد امنیت ملی کشورها است که جمهوری اسلامی قاطعانه با آن مخالفت می‌کند.»
«علی‌اکبر احمدیان»، نماینده خامنه‌ای و دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز در دیدار با «خلف خلف‌اف»، دستیار الهام علی‌اف، بار دیگر از مخالفت جمهوری اسلامی برای احیای کریدور زنگه‌زور گفته و تاکید کرد: «اقداماتی که موجبات ایجاد تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه را فراهم می‌کند، نظیر آنچه در موضوع کریدور زنگه‌زور دیگران مطرح می‌کنند، نه‌تنها کمکی به کشورهای این منطقه نخواهد کرد، بلکه سبب فراهم کردن زمینه مداخله نیروهای فرامنطقه‌ای شده و موجب ایجاد بحران‌های جدید در این حوزه راهبردی خواهد شد.»
جمهوری اسلامی از شروع جنگ دوم قره‌باغ بارها اعلام کرده است که «مخالف تغییر مرزها» در منطقه است. آذربایجان نیز در واکنش به اظهارات مقامات جمهوری اسلامی گفته است که این کشور قصد تغییر مرزها را ندارد.
اتحادیه منطقه‌ای ۳+۳ چیست؟
اتحادیه منطقه‌ای ۳+۳ به کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان به اضافه روسیه، ترکیه و ایران اشاره دارد و ابتکار ایجاد اتحادیه ۳+۳ یکی از موضوعات مطرح شده در جریان دیدار «سرگئی لاوروف» و حسین امیرعبداللهیان، وزیران خارجه روسیه و ایران در مهر۱۴۰۰ در مسکو بوده است.
آقای لاوروف پس از دیدار با همتای ایرانی‌اش در مسکو گفته بود: «این اتحادیه شامل همکاری در زمینه‌های امنیتی، مبادلات اقتصادی و ترابری خواهد بود.»
هرچند این راهکار به‌دلیل اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان و همچنین اختلافات گرجستان با روسیه ممکن نیست، ولی جمهوری اسلامی با توجه به تحریم‌های بین‌المللی از ایجاد چنین اتحادیه‌ای و امکان تجارت با این اتحادیه استقبال می‌کند. در سال‌های اخیر و بعد از اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر کریدور زنگه‌زور، جمهوری اسلامی به دفعات زیاد ابتکار ۳+۳ را پیش کشیده و آن را بهترین راه حل برای ایجاد صلح در منطقه قلمداد کرده است.
کارشناسان چه می‌گویند؟
حقی اویغور، رییس «مرکز مطالعاتی ایرانی آنکارا» در تحلیل سخنان آقای اردوغان می‌گوید: «سخنان آقای اردوغان این بود که “اگر ارمنستان با این کار مخالفت کند، کریدور می‌تواند از ایران عبور کند و ایران هم نگاه مثبتی به این قضیه دارد.”، بنابراین هنوز زود است که بگوییم تهران موضع خود را در مورد کریدور میان نخجوان و جمهوری آذربایجان تغییر داده است. با‌این‌وجود، اگر توافقی بر سر موضوع حقوق حاکمیتی حاصل شود و تضمین شود که کریدور زنگه‌زور مرز ارمنستان و ایران را نمی بندد، می تواند میزان مخالفت ایران را کاهش دهد.»
آقای اویغور در مورد دلایل مخالفت جمهوری اسلامی با کریدور زنگه‌ور با اشاره به اینکه امکان وجود دو کریدور موازی در دو طرف شمالی و جنوبی وجود دارد، می‌گوید کریدوری که تنها از ارمنستان عبور کند، ایران را از کمربند میانی بین اروپا و چین خارج کرده و موقعیت لجستیکی ایران را تضعیف می‌کند و به درآمد بالقوه ایران نیز آسیب می‌رساند.
«اما نکته‌ای که در اینجا باید به آن اشاره کرد این است که زیرساخت های لجستیکی ایران به‌شدت ناکافی است (بنادر، راه آهن، بزرگراه) و بازیگران بین‌المللی غیر از ترکیه و آذربایجان علاقه‌ای به عبور کریدور میانی از ایران ندارند، ولی باید توجه داشت که جایگاه ایران در صورت توافق ایران و آمریکا یا ورود سرمایه‌های جدی بین‌المللی به ایران تقویت خواهد شد که آن هم زمان‌بر خواهد بود.»
آقای اویغور در مورد واکنش احتمالی جمهوری اسلامی بعد از پذیرش ارمنستان به احیای کریدور زنگه‌زور نیز می‌گوید: «جمهوری اسلامی واکنش جدی نمی‌تواند نشان دهد. با‌توجه به مخالفت ایران در صورت راه‌اندازی کریدور زنگه‌زور قدم بعدی عادی سازی روابط بین دو کشور ترکیه و آذربایجان با ارمنستان خواهد بود که ایران در اصل نگران همین عادی‌سازی است. به‌ویژه عادی‌سازی روابط ترکیه و ارمنستان، می تواند به‌طور جدی از نفوذ ایران در قفقاز جنوبی بکاهد.»
«اسماعیل اسماعیل‌اف»، تحلیلگر سیاسی و استاد دانشگاه نیز در گفت‌وگو با ایران‌وایر، با اشاره به اینکه سخنان آقای اردوغان در واقع پیامی به ارمنستان هست می‌گوید: «آذربایجان مشتاق است این کریدور از ارمنستان بگذرد تا از ایران. رفتار ایران در مناسبات بین‌المللی قابل پیش‌بینی نبوده و بر‌اساس حقوق بین‌الملل نیست و هر لحظه ممکن است به دلایل واهی و برای روزهای زیادی کریدور را ببندد.»
آقای اسماعیل‌اف با اشاره به اینکه عبور این کریدور می‌تواند منبع درآمدی برای ایران باشد می‌گوید: «ایران بر این امر واقف است که درصورت عبور این کریدور از این کشور، وجهه این کشور در جامعه جهانی بهبود می‌یابد و ازنظر کسب درآمد نیز، برای این کشور فایده دارد.»
به گفته این استاد دانشگاه، «عبور این کریدور از ایران شاید آخرین انتخاب باشد و ایران نیز نگران این است که در صورت موافقت ارمنستان موقعیت خود را در منطقه از دست بدهد.»
وزیر دفاع روسیه نیز قبل از اظهارات آقای اردوغان در ایران بود و این مساله این شبهات را ایجاد کرد که حضور آقای شویگو در ایران، موجب تغییر نظر ایران در مورد کریدور زنگه‌زور بوده است.
«عبدالرضا فرجی راد»، دیپلمات پیشین ایران در گفت‌وگویی که با «ایسنا» داشته است، با تاکید بر اینکه «ایران همواره تاکید داشته که اجازه نمی‌دهیم تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه رخ دهد»، می‌گوید: «در جریان سفر اخیر دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان به تهران، از طرف ایران اعلام شد که تغییرات ژئوپلیتیکی موجب بی‌ثباتی در منطقه می‌شود. به‌نظر می‌رسد موضع‌گیری ایران با دفعات قبلی تا حدودی تفاوت دارد و هنوز جزییات مشخص نیست که آیا بعد از سفر وزیر دفاع روسیه به تهران موضع گیری‌ها تغییر کرده است؟»
اسماعیل اسماعیل‌اف نیز در مورد اینکه حضور وزیر دفاع روسیه در ایران موجب تغییر مواضع این کشور در قبال کریدور زنگه‌زور بوده یا خیر، می‌گوید: «گفت‌وگوها در این سطح توسط یک فرستاده نظامی صورت نمی گیرد. فکر نمی‌کنم حضور وزیر دفاع روسیه در ایران در مورد کریدور زنگه‌زور باشد.»
جمهوری اسلامی به تلافی مانور نظامی آمریکا با ارمنستان، از برگزاری مانور دریایی با جمهوری آذربایجان در دریای خزر خبر داده است. همچنین عامل حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران را ظاهرا به اعدام محکوم کرده است، حکمی که از نظر آذربایجان سرپوش گذاشتن به اصل قضیه حمله و شخصی جلوه دادن آن است. کریدور زنگه‌زور هنوز موضوعی است که جمهوری آذربایجان و ترکیه مصمم به باز کردن آن هستند و جمهوری اسلامی همچنان مخالف آن است.
ابراهیم رمضانی
ایران‌وایر