بیانیه مداخله‌جویانه سران اتحادیه عرب در منامه درخصوص مالکیت بر جزایر سه‌گانه با واکنش شدید ایران مواجه شد؛ اما آنچه در این میان تعجب کارشناسان را برانگیخت، امضای این بیانیه توسط عراق و سوریه بود. در این مطلب دلایل بروز چنین رخدادی را بررسی کردیم.
به گزارش روزنامه دنیای اقتصاد، سی و سومین نشست سران کشور‌های عربی روز پنج‌شنبه ۲۷ اردیبهشت در منامه پایتخت بحرین برگزار شد. باوجودی که مهم‌ترین خروجی این نشست در سطح بین‌المللی تاکید بر لزوم توقف تجاوز‌های رژیم صهیونیستی در غزه بود، اما مطرح شدن مساله جزایر ایرانی خلیج فارس و امضای برخی متحدان یا دوستان منطقه‌ای ایران مانند سوریه و عراق پای این بیانیه بار دیگر توجه تحلیلگران داخلی را به این مساله معطوف کرد که چرا کشور‌هایی در سطح منطقه یا فرامنطقه که ایران آن‌ها را دوست خود می‌پندارد مانند چین و روسیه یا سوریه و عراق پای بیانیه‌ای را امضا می‌کنند که می‌دانند ادعای مطرح شده در آن، جزو خطوط قرمز ایران و در زمره منافع حیاتی کشورمان به شمار می‌رود.
در متن بیانیه کشور‌های عربی شامل الجزایر، سوریه، بحرین، کومور، جیبوتی، مصر، عراق، اردن، کویت، لبنان، لیبی، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، قطر، عربستان، سومالی، سودان، تونس، امارات متحده عربی و یمن آمده است: «بر حاکمیت امارات متحده عربی بر جزایر سه گانه تنب کوچک، تنب بزرگ، ابوموسی تاکید شده و از جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد که به ابتکار امارات متحده عربی برای یافتن راه‌حلی مسالمت آمیز از طریق مذاکرات مستقیم یا مراجعه به دیوان بین‌المللی دادگستری و منشور سازمان ملل متحد به این مساله پاسخ دهد.» این بیانیه مدعی شده که این امر به اعتمادسازی و افزایش امنیت و ثبات در منطقه کمک خواهد کرد.
این اقدام سران عربی واکنش تهران را به دنبال داشت و ناصر کنعانی پنج‌شنبه شب در یک موضع گیری رسانه‌ای در این ارتباط گفت: «به دفعات تصریح و تاکید شده است که جزایر سه گانه ایرانی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک جزء لاینفک و ابدی سرزمینی جمهوری اسلامی ایران بوده و طرح اینگونه ادعا‌های بی اساس در این بیانیه مردود است.» سید حسین موسویان، دیپلمات پیشین با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس به بیانیه کشور‌های عربی که در پایان اجلاس سران اتحادیه عرب در منامه بحرین قرائت شد، واکنش نشان داد و نوشت: «خبری عبرت آموز! بشار اسد همراه با سایر کشور‌های عربی، بیانیه حمایت از تعلق جزایر سه گانه ایرانی به امارات را امضا کرد!»
سه دهه اصرار بر یک ادعا
بحث ادعایی در مورد جزایر سه گانه از سال ۱۹۹۲ وارد بیانیه‌های شورای همکاری خلیج فارس شده و به عنوان یک بند ثابت در آن درج می‌شود. اما در نشست سران عرب، بحث جزایر به عنوان یک بند ثابت مطرح نیست و طرح آن به میزبان و میزان زاویه داشتن آن با ایران و روابطش با امارات بستگی دارد. در چند دهه اخیر در برخی از نشست‌های سران عرب این قضیه گنجانده شده است؛ از جمله در نشست ۲۰۱۸ در جده عربستان، ولی در نشست ۲۰۲۳ ماه مه عربستان اشاره‌ای به قضیه جزایر نشد. زیرا نشست مذکور بعد از آشتی ایران و عربستان بود و ریاض نمی‌خواست فضای مثبت شکل گرفته تحت تاثیر این بند بیانیه قرار بگیرد.
در سال ۲۰۲۲ در الجزایر نیز به این مساله اشاره نشد. باید توجه داشت در سال ۲۰۰۸ که نشست سران عرب در دمشق برگزار شد، اشاره صریحی به قضیه جزایر سه گانه شد و از ایران دعوت کرده بودند که این مساله را بنا به تعریف خودشان، «مسالمت آمیز» حل و فصل کند. همچنین در رسانه‌ها یا توسط دمشق و بغداد اعلام نشده که آن‌ها از حق تحفظ در رای به بیانیه سران استفاده کرده باشند.
بعد از حمله آمریکا به عراق، نزدیک به ۲۰ نشست سران عرب برگزار شده که عراقی‌ها در آن‌ها شرکت کرده اند و اگر بیانیه‌ای صادر شده که در آن بحث جزایر پرداخته شده به آن رای داده اند. البته شاید در مواردی و در شرایط خاصی عراق با حق تحفظ بیانیه را پذیرفته شده باشد. همچنانکه در نشست اضطراری اخیر سران عرب و شورای همکاری گفته شد که عراق با ۳، ۴ تحفظ در خصوص رابطه با اسرائیل و طرح صلح، بیانیه را پذیرفته است.
بازگشت سوریه به آغوش اعراب
سوریه که بعد از ۱۲ سال تعلیق عضویتش در این سازمان، برای دومین سال است که در نشست سران عربی حضور پیدا می‌کند، با امضای بیانیه ای، موجبات تعجب تحلیلگران را فراهم آورد. زیرا نزدیک به یک دهه که سوریه درگیر جنگ داخلی و فشار‌های خارجی برای برکناری بشار اسد بود، ایران نه تنها در مهار و نابودی داعش کنار سوریه ایستاد بلکه با کمک به دولت اسد در شرایطی که حتی کشور‌های عربی منطقه نیز او را طرد کرده بودند، باعث شد اسد سرپا بماند. اما با فروکش کردن بحران در سوریه، از بین رفتن داعش و برقراری نسبی امنیت و ثبات در این کشور پساجنگی، امروز بشار اسدی که به جد به دنبال کمک‌های کشور‌های دیگر برای بازسازی است، آغوش خود را برای برادران عربش گشوده است.
اردیبهشت ماه سال گذشته در سی و دومین نشست سران کشور‌های عربی که به میزبانی عربستان سعودی و در شهر جده برگزار شد، بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه بعد از ۱۲سال در این نشست حضور پیدا کرد. در دوازدهم نوامبر ۲۰۱۱ و چند ماه پس از آغاز بحران سوریه، برخی کشور‌های عربی مانند دولت وقت قطر و عربستان سعودی تصمیم گرفتند عضویت سوریه در نشست‌های اتحادیه عرب تعلیق شود.
بهانه برخی مقامات عربی برای تعلیق کرسی سوریه در جلسات اتحادیه عرب، اتهام سرکوب مردم به دولت سوریه بود. برخی کشور‌های عربی نیز نمایندگی‌های سیاسی و حتی کنسولی خود را در سوریه تعلیق و تعطیل کردند. اما طی تمام این سال‌ها جمهوری اسلامی ایران کنار دولت بشار اسد ایستاد و تمام قد از آن دفاع کرد.
دست برادری ابوظبی و دمشق
در خصوص اینکه چرا سوریه می‌خواهد نظر امارات را جلب کند، باید توجه داشت که امارات از معدود کشور‌های عربی بود که از زمان خیزش‌های عربی و پروژه سرنگونی نظام بشار اسد، کانال‌های تماس سیاسی و تجاری با دمشق را حفظ کرد و پس از عبور سوریه از این بحران، اولین کشور عربی بود که نسبت به احیای روابط دیپلماتیک و بازگشایی کنسولگری و سفارتخانه با سوریه اقدام کرد و اولین هیات تجاری بزرگ را روانه دمشق کرد. با وجود برقراری تحریم‌های قیصر علیه سوریه، امارات از معدود کشور‌های متحد آمریکاست که با سوریه تجارت دارد و این مساله برای دمشق و نظام سیاسی سوریه فاکتور مهمی در تنظیم ملاحظات و جهت گیری‌های سیاست خارجی آن است.
پیشینه یک ادعا
مدتی است که امارات با محوریت ابوظبی، پروژه‌ای سیاسی با مکانیزم‌های حقوقی، اقتصادی و فنی درخصوص جزایر سه گانه را طراحی و عملیاتی کرده است. در یکی دو سال گذشته چین و روسیه نیز بیانیه‌هایی را امضا کردند که در آن از ایران خواسته شده است تا برای یافتن «راه‌حلی مسالمت آمیز» در خصوص جزایر سه گانه اقدام کند. این در حالی است که این جزایر جزء لاینفک ایران هستند و برای آنچه تمامیت سرزمینی ما محسوب می‌شود هیچ دلیلی وجود ندارد که ایران بخواهد به دیوان بین‌المللی دادگستری یا دیگر مراجع قضایی بین‌المللی رجوع کند.
در واقع ادعا‌های امارات متحده عربی علیه جزایر سه گانه ایران مربوط به امروز و دیروز نیست و از ابتدای تشکیل امارات یعنی سال ۱۳۵۰ (۱۹۷۱) تا به امروز این ادعا‌ها مطرح بوده است.
مقطع آخر به بعد از خروج ترامپ از برجام، تشدید تحریم‌ها و جنگ روسیه علیه اوکراین مربوط می‌شود. همچنین در سال‌های پیشین امارات فقط توانسته بود چند کشور عربی و غربی را با ادعا‌های خود همراه کند، اما امروز روسیه و چین و حتی سوریه و عراق هم به نوعی با این کشور همراه شده اند.
در رابطه با تلاش‌های امارات در خصوص بحث‌های ادعایی پیرامون جزایر سه گانه و همراه کردن برخی کشورها با خود، ایران باید بر اصل احترام به تمامیت ارضی کشورها، تغییرناپذیر بودن مرز‌ها و حاکمیت ملی اش بر این جزایر تاکید کند و این را برای کشور‌های مختلف تبیین کند که اگر با ادعا‌های امارات همراه شوند، احترام به تمامیت ارضی کشورها را به عنوان یک اصل بنیادین در حقوق بین‌الملل زیر سوال خواهند برد.
چرا سوریه «نه» نگفت؟
اما پرسش مهم امروز این است که چرا سوریه به رهبری بشار اسد که به عنوان متحد ایران شناخته می‌شود، پای این بیانیه را امضا کرد؟ علیرضا مجیدی، پژوهشگر مسائل منطقه در این رابطه به «دنیای اقتصاد» گفت: «بحث جزایر سه گانه سال هاست که در نشست‌های سران اتحادیه عرب مطرح می‌شود. البته ادواری که میزبان اجلاس، کشور‌های حاشیه خلیج فارس باشند، روی این موضوع بیشتر تاکید می‌شود.
اما به عنوان مثال زمانی که کشور‌هایی مانند اردن یا الجزایر میزبان باشند خیلی روی بحث جزایر تاکید نمی‌شود.» به گفته مجیدی، سوریه وقتی بعد از ۱۲ سال تعلیق عضویت سال گذشته در اجلاس جده شرکت کرد، خیلی امید داشت که سرمایه‌های عربی وارد سوریه شود و به بازسازی این کشور کمک کند؛ اما این اتفاق نیفتاد.
این پژوهشگر تاکید کرد: «امروز در فضای طوفان الاقصی، سوریه می‌خواهد چهره خود را به گونه دیگری به نمایش بگذارد و نشان دهد که سوریه فقط ذیل مقاومت تعریف نمی‌شود؛ همچنانکه حتی یک نشست هم میان سران مقاومت در این مدت در سوریه برگزار نشد.»
مجیدی با بیان اینکه هر کشوری در اجلاس منامه بوده این بیانیه را امضا کرده، افزود: «سوریه در اجلاسی شرکت کرد که تقریبا می‌دانست که با توجه به میزبان آن، چه مباحثی در آن طرح خواهد شد، ولی واقعیت این است که در این شرایط ناچار بود در اجلاس شرکت کند، اما در صدور این بیانیه نقشی نداشت.» پژوهشگر مسائل منطقه توضیح داد: «البته باید توجه داشت که برای دمشق به خوبی دیکته نشده که مساله جزایر سه گانه خط قرمز ایران است.
ضمن اینکه روابط تهران و دمشق در سال ۲۰۲۴ مشابه این روابط در سال ۲۰۱۴ یا ۲۰۱۸ نیست. امروز فضای بازیگری خارج از چارچوب ایران در دمشق به دلایلی پررنگ شده است.» وی افزود: «در سال‌های گذشته حضور ایران، تهدید امنیتی مستقیم دمشق را دفع می‌کرد و امنیت آن کشور را تامین می‌کرد، اما امروز برعکس شده و حضور ایران منجر به اتفاقات دیگر در این کشور شده است. یعنی حضور ایران منجر به تهدید‌های نظامی سوریه از طرف اسرائیل و تهدید‌های اقتصادی از جانب آمریکا شده است و از جنبه سیاسی نیز اعراب، سوریه را تحت فشار قرار می‌دهند.»
مجیدی در پاسخ به اینکه عراق چرا این بیانیه را امضا کرد، نیز گفت: «دولت عراق و به خصوص دستگاه دیپلماسی عراق جهت گیری‌های ضدایرانی دارند و به دلیل ملاحظات داخلی آن را علنی نمی‌کنند. اما باید توجه داشته باشیم که دولت شیاع السودانی یک دولت ضدایرانی است و اگر پای بیانیه را امضا نمی‌کرد جای تعجب داشت.» سعدالله زارعی، کارشناس مسائل غرب آسیا نیز در خصوص اینکه چرا سوریه این بیانیه را امضا کرد، توضیح داد: «نباید فکر کنیم که در اجلاسیه‌های سران اتحادیه عرب اگر بیانیه‌ای امضا می‌شود، تک تک اعضای آن بیانیه را خوانده یا در نگارش مفاد آن نقش داشته اند.»
زارعی ادامه داد: «در این راستا کشوری مانند سوریه نیز هیچ اطلاعی از مفاد این بیانیه نداشت و دبیرخانه شورا آن تنظیم کرده است. حتی این بیانیه بعد از آنکه سران به کشور‌های خود بازمی گردند منتشر می‌شود و کشوری، چون سوریه در صدور آن هیچ دخل و تصرفی نداشته است.» وی افزود: «سوریه یا نباید در اتحادیه عرب شرکت کند یا وقتی شرکت می‌کند ناچار است در برابر جمع سکوت کند.»
به گفته این کارشناس، آنچه به اصطلاح امضای بیانیه خوانده می‌شود به مفهوم موافقت همه اعضا با مفاد آن نیست و این بحث ادعایی جزایر سه گانه مدت هاست که در اجلاسیه‌های اتحادیه عرب مطرح می‌شود و سوریه چاره‌ای جز پذیرش آن ندارد.