پس از موضع‌گیری‌های اخیر مقامات روسیه در مورد یک جاده که در جنوبی‌ترین نقطه کشور آذربایجان قرار دارد، مناقشات جدیدی میان کشورهای منطقه در گرفته است. این مسیر که به «گذرگاه زنگزور» شهرت دارد، جاده‌ای است که ایران می‌خواهد از به وجود آمدن آن جلوگیری کند. ماجرا چیست؟ روسیه، ترکیه و جمهوری آذربایجان، از این منطقه در نوار مرزی ایران چه می‌خواهند؟
«عباس عراقچی»، وزیر خارجه ایران، برپایی این جاده را اقدامی برای ترسیم دوباره مرزها دانسته و آن را «خط قرمز» جمهوری اسلامی عنوان کرده است.
گذرگاه زنگزور به‌عنوان یکی از بزرگترین پروژه‌های ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز معرفی شده است؛ اما جان یابی این گذرگاه که قرار است آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان و از آنجا به ترکیه متصل کند، با چالش‌ها و پیامدهای ژئوپلیتیکی عمیقی همراه است.
از یک سو، ترکیه و آذربایجان این مسیر را به‌عنوان پلی استراتژیک برای اتحاد دنیای ترک معرفی می‌کنند، از سوی دیگر، کشورهای ایران و ارمنستان این پروژه را بر هم زننده توازن قدرت و منافع ملی خود می‌بینند.
ایران علاوه‌بر احتمال تغییر مرزها نگران است که با بازگشایی این گذرگاه، نفوذش در قفقاز و نقشش به‌عنوان مسیر ترانزیت اصلی منطقه کاهش یابد و ارمنستان هم آن را تهدیدی برای تمامیت ارضی خود می‌داند.
در میان این مناقشات، روسیه براساس توافق پاییز۱۳۹۹ پا به عرصه گذاشته است تا ضمن اجرای آن، هدیه جدیدی به کشورهای ترک منطقه بدهد. این پرسش مطرح است که آیا گذرگاه زنگزور می‌تواند واقعا به تقویت اتحاد دنیای ترک کمک کند، یا در نهایت تنش‌های جدیدی در منطقه به وجود خواهد آورد؟
پیشینه تاریخی گذرگاه زنگزور
پیش از فروپاشی شوروی، گذرگاه زنگزور از نظر تاریخی به‌عنوان بخشی از سرزمین‌های آذربایجان شناخته می‌شده، اما پس از تحولات قرن بیستم و به‌ویژه در سال ۱۹۲۰ در نتیجه تصمیمات شوروی، این منطقه به ارمنستان واگذار شد.
این اقدام ارتباط زمینی بین جمهوری آذربایجان و نخجوان را قطع کرد و نخجوان به یک منطقه منزوی تبدیل شد که تنها از طریق ایران یا ارمنستان با آذربایجان ارتباط برقرار می‌کرد. این وضعیت برای آذربایجان یک مشکل استراتژیک به شمار می‌رفت که توسعه و ارتباطات بین‌المللی این کشور را محدود می‌کرد.
پس از جنگ ۴۴ روزه پاییز۱۳۹۹، ایروان و باکو با میانجی‌گری روسیه به توافق آتش‌بسی دست یافتند که شامل ۹ ماده بود. براساس این توافق، جمهوری آذربایجان متعهد شد جاده لاچین را برای ارتباط خان‌کندی با ارمنستان باز کند و در مقابل، ایروان دالان زنگزور را برای اتصال نخجوان به آذربایجان احیا کند.
نکته مهم این توافق، حضور نیروهای حافظ صلح روس و ناظران ترکیه در این دالان‌ها بود که به‌نوعی تضمین‌کننده امنیت و ثبات در مسیرهای ارتباطی حساس منطقه به‌شمار می‌رفت.
از ترکیه به جهان ترک
ترکیه اگرچه در توافق‌نامه پاییز۱۳۹۹ به‌عنوان ناظر ظاهر شد، اما در طول این مدت نشان داده که به‌دنبال نقشی فراتر از نظارت صرف است و بازگشایی گذرگاه زنگزور را با اهداف چندگانه دنبال می‌کند. این اهداف هم از نظر استراتژیک و هم اقتصادی برای ترکیه حیاتی هستند.
از منظر استراتژیک، این گذرگاه به ترکیه امکان دسترسی مستقیم به کشورهای ترک‌زبان را می‌دهد. پیش‌تر، ترکیه مجبور بود از طریق ایران یا مسیرهای دیگر به آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند، اما با بازگشایی این گذرگاه، ترکیه می‌تواند به‌طور مستقیم و بدون واسطه به آذربایجان و از آنجا به آسیای مرکزی متصل شود. این امر دسترسی به بازارها و منابع آسیای مرکزی را برای ترکیه ساده‌تر کرده و به افزایش نفوذ این کشور در منطقه کمک می‌کند.
از منظر اقتصادی، «عبدالقادر اورال‌اوغلو»، وزیر حمل‌و‌نقل و زیرساخت ترکیه، اشاره کرده که بازگشایی این گذرگاه به ترکیه امکان می‌دهد تا هدف بزرگتری، یعنی ایجاد یک مسیر تجاری پیوسته از پکن تا لندن را محقق کند.
این پروژه ترکیه را به یک پل کلیدی برای انتقال کالاها و انرژی بین اروپا و آسیا تبدیل می‌کند و جایگاه آن به‌عنوان مرکز ترانزیت انرژی و کالا را تقویت می‌کند. افزون بر این، گذرگاه زنگزور نقش حیاتی در تامین امنیت انرژی ترکیه دارد. این گذرگاه با فراهم کردن دسترسی مستقیم به منابع نفت و گاز جمهوری آذربایجان، نیازهای انرژی ترکیه را به‌شکلی امن‌تر و اقتصادی‌تر تامین می‌کند و آن را به هدف خود برای تبدیل شدن به هاب انرژی اروپا نزدیک‌تر می‌کند.
با‌این‌حال، اهمیت گذرگاه زنگزور تنها به مسائل استراتژیک و اقتصادی محدود نمی‌شود. «حوا کوک آرسلان»، استاد دانشگاه، از این گذرگاه به‌عنوان «گامی برای پیوند جهان ترک» یاد می‌کند. این پروژه نه‌تنها به تامین امنیت انرژی کمک می‌کند، بلکه نقش بزرگی در تقویت اتحاد کشورهای ترک‌زبان دارد. با بازگشایی این مسیر، ترکیه می‌تواند از طریق آذربایجان به‌طور مستقیم به کشورهای آسیای مرکزی متصل شود و همکاری‌های اقتصادی بین این کشورها گسترش یابد. به گفته «عایشه‌گل کتنچی»، استاد دانشگاه، این پروژه «کلید ثبات منطقه‌ای» است و با تقویت نفوذ ترکیه در قفقاز، به بهبود همکاری‌ها با کشورهای ترک‌زبانکمک می‌کند.
گذرگاه زنگزور برای ترکیه از نظر فرهنگی و سیاسی نیز اهمیت بسیاری دارد. این گذرگاه به‌عنوان پل ارتباطی بین ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی، نقش حیاتی در تقویت اتحاد ترک‌ها ایفا می‌کند. با ایجاد ارتباط مستقیم بین ترکیه و آذربایجان، دو کشور قادر خواهند بود که همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خود را به‌طور موثرتری گسترش دهند. «بینعلی یلدیریم»، رییس شورای ریش‌سفیدان سازمان کشورهای ترک در‌این‌باره معتقد است گذرگاه زنگزور می‌تواند نقش یک دروازه استراتژیک برای دنیای ترک بازی کند.
جمهوری آذربایجان از زنگزور چه می‌خواهد؟
آذربایجان به‌واسطه گذرگاه زنگزور، به‌دنبال تحقق اهداف اقتصادی و امنیتی استراتژیک خود است. این گذرگاه مزایای قابل توجهی در جهت تقویت نقش آذربایجان به‌عنوان یک هاب لجستیکی در اوراسیا دارد. همچنین این زنگزور مسیرهای حمل‌و‌نقل بین آذربایجان و ترکیه را حدود ۳۴۴ کیلومتر نسبت به راه‌آهن باکو-تفلیس-کارس کوتاه‌تر می‌کند و به این ترتیب، هزینه‌های تجارت بین‌المللی را کاهش می‌دهد.
«الهام علی‌اف»، رییس‌جمهور آذربایجان، در این خصوص تاکید کرده است که «گذرگاه زنگزور برای ما به معنای بازگشایی مسیرهای جدید اقتصادی و تجاری است.» به بیان دیگر، این گذرگاه به آذربایجان امکان می‌دهد که منابع انرژی خود را از طریق ترکیه به اروپا صادر کند.
بعد از فروپاشی شوروی، نخجوان از سرزمین اصلی آذربایجان جدا شده است و این امر به‌شدت توسعه اقتصادی و ارتباطات تجاری این منطقه را محدود کرد. گذرگاه زنگزور این امکان را به آذربایجان می‌دهد که بدون نیاز به عبور از خاک ایران یا ارمنستان، به‌طور مستقیم با نخجوان ارتباط زمینی برقرار کند.
این امر به تقویت یکپارچگی ملی آذربایجان کمک کرده و نخجوان را از نظر اقتصادی و تجاری به سرزمین اصلی متصل می‌کند. برخی این اتصال را ضمن آنکه عاملی برای توسعه نخجوان می‌دانند، راهی برای بهره‌مندی بیشتر آذربایجان از منابع می‌شمارند.
زنگزور: میدان رقابت استراتژیک روسیه، ترکیه و ایران
در شرایطی که کشورهای ترک به‌دنبال یافتن راهی برای ارتباط بیشتر هستند و روسیه با آن‌ها در این راه همکاری می‌کند، اما «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان در سال‌های گذشته از روسیه فاصله گرفته است.
ایروان با احتیاط و به‌تدریج به‌سمت غرب حرکت می‌کند، بدون اینکه روابطش با روسیه را به‌صورت ناگهانی قطع کند. با‌این‌حال، تحولات سریع منطقه، موضوع گذرگاه زنگزور را به یک مساله حساس تبدیل کرده است. کنترل این گذرگاه اگر در اختیار سرویس امنیت فدرال روسیه قرار گیرد، می‌تواند به اهرمی قدرتمند برای مسکو در برابر ارمنستان، آذربایجان و کشورهای ترک‌زبان تبدیلشود. اهمیت اقتصادی این مسیر نیز به‌دلیل عبور جاده ابریشم میانه از آن، به روسیه امکان نفوذ در تجارت منطقه را داده و منافع مادی برای این کشور به‌همراه خواهد داشت.
تهران از اینکه بازگشایی این گذرگاه می‌تواند ارتباطات مستقیم بین ترکیه و آذربایجان را تقویت کرده و نقش ایران را به‌عنوان یک مسیر ترانزیتی مهم کاهش دهد، نگران است. اما نگرانی عمده ایران، به هم خوردن مرزها و از دست رفتن دسترسی زمینی به ارمنستان است که به‌جز تجارت از نظر ایران، نقش یک اهرم را در روابط ایران با قفقاز بازی می‌کند.
اصرار ترکیه و جمهوری آذربایجان بر گذرگاه زنگزور عمدتا به‌دلایل استراتژیک، اقتصادی و ژئوپلیتیکی است. این گذرگاه به ترکیه امکان می‌دهد به‌طور مستقیم به کشورهای ترک‌زبان آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند و نقش خود را به‌عنوان یک هاب ترانزیت انرژی و کالا تقویت کند، در‌حالی‌که آذربایجان با بازگشایی ارتباط زمینی با نخجوان، نفوذ و نقش اقتصادی خود را در منطقه افزایش می‌دهد.
حمایت روسیه از این طرح به‌دلیل حفظ نفوذ در قفقاز و کنترل بر تحولات منطقه‌ای است؛ چراکه با حضور نیروهای حافظ صلح روسی، این کشور نقش کلیدی در مدیریت تنش‌ها و جلوگیری از نفوذ غرب را خواهد داشت.