تحریم های ایالات متحده علیه ایران با خروج آمریکا از توافق برجام هنوز رسما آغاز نشده اما بازار ایران متلاطم و نگران است. در دور پیشین تحریمها، آمریکا دارو و لوازم پزشکی را از فهرست تحریمها خارج کرده بود اما مقامهای ایرانی میگویند کمبود دارو به دلیل تحریم ها بود. حسن قاضی زاده هاشمی، وزیر بهداشت دولت حسن روحانی گفته تحریم نبودن داروها دروغ بود.
فساد دولتی در ایران علت اصلی کمبود دارو بود یا تحریم های آمریکا؟
ایرانوایر: فرامرز داور
آمریکا تحریم دارویی ایران را رد می کند. وزارت خزانه داری ایالات متحده راه فروش دارو به ایران را شفاف بودن منبع مالی آن اعلام و گفته بود اگر مبادلات آن از طریق بانک مرکزی و سایر بانک های تحریم شده ایران نباشد، خرید دارو امکان پذیر است.
برخی مقامهای آمریکایی مانند دیوید کوهن وزیر خزانه داری پیشین میگویند ایران وضعیت قابل مدیریت تاثیر تحریم بر دارو را بزرگتر از آنچه هست جلوه می دهد و ولی مقامهای ایرانی به طور مکرر میگویند تحریم گریبانگیر تامین دارو و لوازم پزشکی شده بود و خلاف آن دروغ است.
این یک واقعیت است که در جریان تحریم های شدید و بی سابقه ای که پیش از توافق هسته ای بر ایران اعمال شد، دارو یکی از کالاهایی بود که مدتی پس از تشدید فشار به ایران، از فهرست تحریم ها خارج شد.
برخی مقامهای آمریکایی میگویند ایران وضعیت قابل مدیریت تاثیر تحریم بر دارو را بزرگتر از آنچه هست، جلوه میدهد و ولی مقامهای ایرانی میگویند تحریم گریبانگیر تامین دارو و لوازم پزشکی شده بود.
ریچارد نفیو مسئول طراحی تحریم های آمریکا علیه ایران در کتابش «هنر تحریم ها» یکی از رازهای موفقیت تحریم های دوره باراک اوباما رییس جمهور وقت ایالات متحده را ابعاد تبلیغاتی آن عنوان کرده است. به گفته آقای نفیو یکی از این اقدامات، مستثنی کردن تحریم فروش دارو و غذا به ایران بود.
وزارت خزانه داری آمریکا فروش دارو را از تحریم های ایران حذف کرده بود اما منشا خرید دارو مطابق نظامهای بانکی مدرن، باید شفاف باشد تا احتمال هرگونه پولشویی در آن به صفر برسد. بانکهای بین المللی مجاز بودند در صورتی که با بانکهای تحریمهای شده ایران مبادله نکنند، پول ایران برای خرید دارو را جا به جا کنند.
نظام بانکی ایران که هنوز هم مقررات شفافیت مالی از جمله شروط گروه اقدام ویژه مالی (اف ای تی اف) برای جلوگیری از پول شویی را نپذیرفته، در دوره تحریمها از دید بانکهای بین المللی وضعیت به مراتب خطرناکی تری برای همکاری داشت.
مشخص نبودن منبع واقعی پولها، ارتباط احتمالی آن با شرکتهای داروسازی یا واردکنندگان مرتبط با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، و معلوم نبودن هویت حقیقی بانک ها که برخی از آنها علیرغم عنوان خصوصی تحت نظر نظامیان سپاه و شبه نظامیان بسیج اداره می شوند، هیچ اشتیاقی برای همکاری باقی نمی گذاشت. نام ایران مترادف با جریمههای سنگین مالی احتمالی برای بانک ها و حتی خطر تحریم بود.
خرید خدمات درمانی هستهای و و رادیوداروها هم که مرتبط با صنایع اتمی است، نزدیک به محال بود. کامران باقری لنکرانی، وزیر بهداشت در دولت اول محمود احمدینژاد می گوید «اسفند 1386 بود که شب خوابیدیم و صبح گفتند که دیگر رادیودارو به ما نمی دهند… برخی دولتها که ادعای دوستی با ما داشتند، تماس گرفتند و گفتند حاضرند رادیودارویی که حدود 200 دلار قیمت داشت را تا 2هزار دلار به ما بفروشند».
کمبود دارو پیش از برجام، صرفا به دلیل تحریمها نبود. فساد و سومدیریت دولتی موثرتر از تحریمها عمل کرد، ممکن است آن چرخه دوباره تکرار شود.
پیدا کردن راهی برای خرید دارو و لوازم پزشکی، دست اندرکاران بهداشت و درمان ایران را غافلگیر کرد. با شدت گرفتن تحریمها و مصرف شدن ذخایر دارویی کشور، در سال 1390 کمبود شدید دارو در ایران جدی شد. ورود دارو به ایران در این زمان، یک سوم کم شده بود. اما همه دلیل این وضعیت تحریم ها بود؟
بخش عمدهای از مواد اولیه ساخت داروهایی که ایران تولید میشود، از خارج وارد میشود. بر اساس گزارشهای رسمی دست کم ۴۰درصد کل مواد اولیه ای که کارخانههای تولید دارو در ایران مصرف می کنند، وارداتی است. پیش از دور اول تحریمها ایران این مواد را عمدتا از اروپا و آمریکا شمالی یعنی کانادا و آمریکا وارد میکرد اما با شروع تحریم ها، هند و چین تامین کننده مواد اولیه دارو برای ایران شدند.
بیشتر از 300 نوع دارو از جمله داروی بیماریهای خاص هم از خارج به ایران وارد می شود که در دوره تحریم تامین آن مشکل بود. رسانههای ایران در نیمه سال 1391 گزارش دادند که یک نوجوان 15 ساله به نام منوچهر اسماعیلی که مبتلا به هموفیلی بود به دلیل نرسیدن دارو در استان خوزستان درگذشت. دلیل این وضعیت فقط فشار ناشی از تحریم نبود. فساد گسترده و سومدیریت دولت مشکل بزرگتری در تامین دارو و لوازم پزشکی بود.
مرضیه وحید دستجردی، وزیر بهداشت در دولت دوم محمود احمدی نژاد که از به خطر افتادن جان بیماران و سومدیریتی که به نام تحریم نوشته میشد، انتقاد میکرد، از سوی آقای احمدی نژاد برکنار شد.
او پس از عزل با زبان صریحی از فساد و سومدیریت دولتی گفت: «سال 1391 و اوج مسائل تحریم در ستاد تدابیر ویژه دولت به دوستان گفت هرچه میتوانید به دنبال تهیه ارز برای دارو باشید. حدود 2 میلیارد و 500 میلیون دلار ارز برای تهیه دارو و برخی ملزومات پزشکی مانند وسائل مربوط به بیماری های قلبی و غیره لازم داشتیم اما فقط 41 میلیون دلار ارز به وزارت بهداشت دادند. یک مقدار از پولها را دادند برای لوازم آرایشی و غیره. ارز دارد می رود برای پورشه، وسائل و تجهیزات پزشکی ما اولویت هشتم بود، خوراک سگ و دسته بیل و زین اسب اولویتهای چهارم و پنجم».
دولت در دادن همین میزان ارز هم به شرکت های دارویی برای ترخیص سفارشهایشان از گمرگ تعلل می کرد و داروها در اوج نیاز بیماران در انبارهای گمرگ میماند. گزارش های متعدد استفاده از داروهای بیهوشی تاریخ مصرف گذشته که تهدید مستقیم جان شهروندان ایرانی بود مربوط به این سال هاست.
محمدرضا نادری، معاون گمرگ ایران گفته بود «در شرایطی که تحریم هستیم، خودمان هم واردات دارو را تحریم کرده ایم». محمود بهمنی، رئیس کل وقت بانک مرکزی خودداری دولت از تامین ارز مورد نیاز دارو را رد می کرد و گفت واردکنندگان دارو به اسم دارو خودورهای لوکس وارد کرده اند.
بانک مرکزی در یک مورد اعلام کرد با ارز دولتی دارو میخواستند 75 کشتی خودرو لوکس وارد کنند. یک سال بعد حیدر مصلحی وزیر اطلاعات پیشین، خبر از واردات فراوان خودروهای لوکس در سالهای تحریم داد.
راههای دور زدن تحریم ها برای دولت ایران پیدا شده بود اما کالاهای غیراساسی به دلیل سودآوری بالا در اولویت افرادی قرار داشت که به منابع ارزی بانک مرکزی و دلار با قیمت دولتی دسترسی داشتند.
ریچارد نفیو می گوید آمریکا در طراحی تحریمها کالاهای لوکس از جمله خودروهای گرانبها را از فهرست اقلامی تحریمی خارج کرده بود تا با واردات این اقلام به ایران اولا ذخیره ارزی جمهوری اسلامی ایران سریعتر تحلیل برود و در هدفی ثانویه، به «حس درد تحریم شدگی در جامعه ایران» دامن بزند.
دارو و خودروی لوکس هر دو از تحریمها معاف بودند اما سومدیریت و فساد فراگیر نه تنها هر دو هدف تحریم های آمریکا (کاهش ذخیره ارزی و شکاف بیشتری طبقاتی) که ریچادر نفیو گفته بود را تامین کرد که حتی ورود خودروهای لوکس برای کسب منافع مالی بیشتر به تامین داروی مورد نیاز بیماران ایرانی ترجیح داده شد.
تحریم های آمریکا قرار است طی از روز 15 مرداد دوباره شروع و تا سه ماه آینده به طور کامل برقرار شود اما مقام های ایرانی این بار می گویند در برابر طوفانی که در راه است برای تامین دارو آمادگی دارند.
از جمله این آمادگی ها این است که در جریان سفر حسن روحانی به سوئیس توافقی برای مقابله با تاثیر تحریم های آمریکا بر حوزه دارو و سلامت امضا کرده اند و به گفته سازمان غذا و دارو مسیر تامین دارو در دوره تحریم ها مشخص شده اما دامنه فساد و سومدیریت دولتی در ایران حتی در موضوع انسان دوستانهای مثل دارو، گسترده از تصورهای پیشین است.
همین حالا، در دوره ای که نگرانی بازگشت تحریم ها دلار آمریکا را به ۱۱ هزار تومان رسانده، دولت گزارش داده برخی از شرکت های دارویی ایران با دلار 3 هزار و 800 تومانی که برای واردات دارو و لوازم پزشکی گرفته اند، کالاهای دیگری مثل جاروبرقی و بخارشور وارد کرده اند که سوددهی بالاتر دارد.
کمبود دارو پیش از برجام، صرفا به دلیل تحریمها نبود و فساد و سومدیریت دولتی موثرتر از تحریمها عمل کرد، ممکن است آن چرخه دوباره تکرار شود.