هیچ انقلابی را نمی توان با یک علت واحد تبیین کرد. علل و دلایل بسیاری دست به دست هم داده و به رویداد نادری چون انقلاب های کل گرایانه (فرانسه، روسیه، چین، کوبا، ایران، و…) منتهی می شوند. به تعبیر دیگر، با شبکه علی می توان به تبیین یک انقلاب نزدیک شد. انقلاب ۱۳۵۷ ایران نیز از این اصل مستثناء نبوده و نیست. باید به تک تک علل و دلایل به طور مستقل پرداخته شود. سپس در پرتو این مجموعه، و توضیح رابطه آنها با یکدیگر، به تبیین انقلاب نزدیک شد.
همیشه در این مورد در حال تأمل بوده ام و برخی از مقاله هایی که در سال های گذشته برای یک کتاب در این مورد تدارک دیده ام، به شرح زیرند:
در مقاله «شاه و خامنه ای، فساد و فروپاشی رژیم» – رادیو فردا، ۱۸ مهر ۱۳۹۰- روایتی سلطنت طلبانه از فسادهای گسترده رژیم شاه ارائه کرده ام.
در مقاله «روابط شاه و ساواک به روایت پرویز ثابتی» – روز آنلاین، ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۱- روایتی ساواکی از دیکتاتوری مطلقه شاه ارائه کرده ام.
در مقاله بلند چهار بخشی «بیگانه هراسی ایرانیان؛ نظریه‌ها و نمونه‌ها»، «بیگانه هراسی محمد رضا شاه پهلوی »، «بیگانه هراسی ناشی از توازن قوا با اسرائیل» و «بیگانه هراسی آیت الله خامنه ای » – “بی بی سی”، آذر و دی ماه ۱۳۹۰- بیگانه هراسی شدید رضا شاه، محمد رضا شاه و علی خامنه‌ای را تبیین کرده ام. بیگانه هراسی شاه نقشی اساسی در فروپاشی او داشت. در ماه های آخر روزانه با سفرای بریتانیا و آمریکا ملاقات می کرد تا مطمئن شود ماندنی است یا رفتنی؟ شاه در پاسخ به تاریخ می گوید نماینده آمریکا فقط منتظر روز و ساعت خروج من از ایران بود.
اسلام گرایی و اسلام ستیزی شاه را در مقاله سه بخشی «مسلمانی و تشیع شاه و استبدادش(۱)» ، «مسلمانی و تشیع شاه و استبدادش(۲)» و «مسلمانی و تشیع شاه و استبدادش (۳)» مورد بررسی قرار دادم. این مسأله نیز در وقوع انقلاب نقش مهمی بازی کرد.
عصر طلایی شاه به روایت اسناد سازمان “سی آی ای” و دولت آمریکا را در مقاله «حرکت اعتراضی ۹۶: سرنگونی رژیم یا گذار به دموکراسی؟ »- رادیو زمانه، ۱۵ اسفند ۱۳۹۶- گزارش کرده ام.
در «صلای بازگشت به خویش: از کسری تا شایگان. تقابل با غربزدگی و بازگشت به خویش- از انگیزه های انقلاب»- رادیو زمانه، خرداد ۱۳۹۷- توضیح داده ام که شاه و فرح دیبا از برخی چهره های شاخص گفتمان غربزدگی و بازگشت به خویشتن حمایت می کردند و آنان را به بالای حکومت برده بودند. گفتمانی که کمک فراوانی به گفتمان و جنبش انقلابی ضد شاه کرد.
در مقاله ۱۵۱ صفحه ای «گذار مخالفان شاه از گفتمان مبارزه مسالمت آمیز به گفتمان سرنگونی و مبارزه مسلحانه»- رادیو فردا، اول اسفند ۱۳۹۷- چگونگی این تحول بنیادین برای وقوع انقلاب ۱۳۵۷ را توضیح داده ام.
مقاله «تقدم و تأخر ایرانی و بودن و مسلمان بودن: نزاع های مصدق، شاه، خمینی، بازرگان و خامنه ای بر سر ایران و اسلام»- رادیو زمانه، ۳ تیر ۱۳۹۸- به مسأله هویت سازی می پردازد. شاه و مخالفانش چگونه برای ایرانی ها هویت سازی می کردند؟
مقاله «زن بارگی شاه و وقوع انقلاب ۱۳۵۷» – گویانیوز، ۱۴ مرداد ۱۳۹۸- منظر دیگری را نشان می داد که در وقوع انقلاب ۱۳۵۷ موثر بود.
همین شواهد نشان می دهند که فروپاشی رژیم شاه و وقوع انقلاب ۱۳۵۷ را نمی توان به یک عامل فرو کاست. باید زوایای گوناگون این رخداد تاریخی را در نظر گرفت و تبیین کرد. تحلیل گر نمی تواند (نباید) در تقرب به حقیقت، هیچ عامل موثری را از تبیین حذف سازد.
دیکتاتوری شاه، یک نوع خاص از انواع دیکتاتوری بود. این دیکتاتوری ویژه، نقشی اساسی در فروپاشی رژیم شاه و انقلاب ۱۳۵۷ داشت. در این مقاله ۶۸ صفحه ای کوشش کرده ام که ساز و کار نوع خاص دیکتاتوری شاه را به طور مفصل توضیح داده و رابطه آن را با فروپاشی رژیم شاه و انقلاب ۱۳۵۷ نشان دهم.
اما با این مجموعه مقاله ها، کار پایان نمی گیرد و هنوز باید نقش چند عمل مهم دیگر ( سیاست خارجی شاه، اقتصاد دوران شاه، ارتش، و…) بررسی و شکافته شود. شاید بدین ترتیب، راهی به سوی حقیقت گشوده شود. به عنوان مثال، بسیاری از «معجزه اقتصادی شاه» سخن می گویند. اول باید دید که آن معجزه تا چه اندازه واقعیت دارد؟ بعد هم باید نشان داد که اگر معجزه اقتصادی رخ داده، چگونه رژیم شاه در بهترین شرایط اقتصادی سقوط کرد؟ در اینجا نیازمند نظریه ای جامعه شناختی بوده و هستیم.
حال متن “پی دی اف” مقاله ۶۸ صفحه ای «رابطه “نوع دیکتاتوری شاه” با “انقلاب ۱۳۵۷” به روایت عَلَم» را بخوانید و مرا از نقدهای خود بهره مند سازید. نقد یعنی نشان دادن این که آیا شواهد و قرائن ارائه شده مدعیات را موجه می سازند یا نه؟ . اما فرمان به ننوشتن در این مورد یا هر مورد دیگری، فرمان اعلیحضرتی و ولایت فقیهی است. نباید با هتاکی، تهمت زنی، دروغ گویی و ترور شخصیت به دنبال ساکت کردن دیگران باشیم و نام آن را نقد بگذاریم. ناقدان باید نشان دهند که شواهد و قرائن واقعیت ندارند. یا نشان دهند این شواهد و قرائن به آن نتایج مورد ادعا نمی انجامد.
لینک متن “پی دی اف” مقاله «رابطه “نوع دیکتاتوری شاه” با “انقلاب ۱۳۵۷” به روایت عَلَم»
آدرس صفحه رسمی فیس بوک اکبر گنجی: https://www.facebook.com/AkbarGanji/
آدرس کانال تلگرام اکبر گنجی: https://t.me/ganji_akbar/7662
اکبر گنجی – ویژه خبرنامه گویا