جمهوری اسلامی دست‌کم پنج امتیاز به عربستان در رابطه با حج داده است که یکی از آنها به گفته «مرتضی رکن‌آبادی»، برادر «غضنفر رکن‌آبادی»، دیپلمات پیشین ایران، قبول مسوولیت حادثه «منا» است.
غضنفر رکن آبادی چهار سال پیش، یعنی مهر سال ۱۳۹۴ به همراه بیش از ۴۰۰ زائر ایرانی در حادثه منا جان باخت. در این حادثه، دست‌کم دو هزار و ۲۰۰ نفر جان خود را از دست دادند. علت حادثه، بسته شدن یک گذرگاه و ازدحام جمعیت در مراسم «رمی جمرات» عنوان شد.
پس از گذشت چهار سال، حالا غضنفر‌آبادی در یک برنامه تلویزیونی گفته جمهوری اسلامی قبول کرده که مقصر حادثه منا بوده است تا بتواند بار دیگر در این مراسم بزرگ مذهبی مسلمانان شرکت کند.
حرف‌های او جنجال‌های بسیاری به همراه داشته است. «علی قاضی عسگر»، نماینده وقت رهبر ایران در امور حج و زیارت این حرف‌ها را «دروغ مسلم» خوانده و گفته است چنین ادعایی واقعیت ندارد.
«حسامالدین آشنا»، مشاور «حسن روحانی» هم از مرتضی رکن‌آبادی خواسته است درباره ادعای خود سند ارایه کند.
آن‌طور که رکن‌آبادی گفته، جمهوری اسلامی توافق‌نامه‌ای با عربستان منعقد کرده که یکی از بند‌های آن مربوط به قبول مسوولیت حادثه منا است.
علی قاضی عسگر هم وجود این توافق‌نامه را تایید کرده اما گفته است چنین بندی در آن نیست. سازمان حج و زیارت یا «بعثه» آیت‌الله «علی خامنه‌ای» در مکه هنوز متن این توافق‌نامه را منتشر نکرده است.
چه نهادی این توافق‌نامه را امضا کرده است؟
وزارت امور خارجه ایران هرگونه دخالت در امضای این توافق‌نامه را رد و اعلام کرده نهادی دیگر آن را امضا کرده است اما حاضر نشده نامی از این نهاد ببرد.
«محمدرضا رحیمی»، نماینده مجلس شورای اسلامی ولی گفته سازمان حج و زیارت مسوول مذاکره با دولت عربستان سعودی در مورد مسایل مربوط به حج است.
رییس سازمان حج و زیارت براساس قانون، از سوی وزیر ارشاد منصوب می‌شود و علی خامنه‌ای هم نماینده قدرتمندی در این سازمان دارد که تقریبا همه‌کاره امور حج است.
علی قاضی عسگر زمانی که نماینده خامنه‌ای در این سازمان بود، مسوول سیاست‌گذاری کلان آن نیز به‌شمار می‌رفت. او بود که تمام مذاکرات ایران با عربستان را پیش می‌برد.
قاضی عسگر برای سال‌ها مسوول بعثه رهبری در مکه هم بود؛ نهادی که مسوولیت سیاست‌های فرهنگی، سیاسی و عقیدتی حجاج ایرانی را برعهده دارد.
سازمان حج و زیارت یا به عبارتی بعثه آیت‌الله خامنه‌ای در مکه را باید نهادی معرفی کرد که این توافق‌نامه را امضا کرده است.
چرا خامنه‌ای وزارت امور خارجه را بازی نداد؟
رهبر جمهوری اسلامی احتمالا به چهار دلیل حاضر نشد مسوولیت مذاکرات طرف‌های ایرانی با مقام‌های عربستانی را به وزارت امور خارجه بسپارد:
۱- وقتی حادثه منا رخ داد، حسن روحانی به همراه «محمد‌جواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران، در نیویورک بود. بسیاری از محافظه‌کاران انتظار داشتند روحانی سفر خود را نیمه‌کاره رها کند و به ایران بازگردد. اما روحانی چندین روز پس از این واقعه به ایران بازگشت که با خشم محافظه‌کاران مواجه شد.
به نظر می‌رسد این بی‌اعتنایی روحانی، خشم رهبر جمهوری اسلامی را هم برانگیخت و منجر به کنار گذاشتن وزارت امور خارجه از این مذاکرات شد.
۲- حوزه حج و زیارت یکی از مهمترین حوزه‌هایی است که رهبر جمهوری اسلامی با حساسیت ویژه‌ای آن را دنبال می‌کند و بر سیاست‌های این حوزه نظارت کامل دارد.
دخالت وزارت امور خارجه در این حوزه، امری نبود که مورد رضایت و خواست رهبر جمهوری اسلامی باشد؛ به ویژه که خامنه‌ای تجربه برجام را با وزارت امور خارجه پشت سر گذاشته بود و گمان می‌کرد این وزارتخانه امتیازی را که ایران می‌خواهد، نمی‌تواند از عربستان بگیرد.
۳- مذاکرات مربوط به حج البته که مذاکراتی فنی و تخصصی است و به طور طبیعی، وزارت امور خارجه فاقد صلاحیت برای حضور در چنین مذاکراتی است. شاید به همین خاطر بود که خامنه‌ای حاضر نشد مسوولیت مذاکرات مربوط به حادثه منا و حج را به وزارت امور خارجه بدهد.
۴- بعثه خامنه‌ای در مکه بر اساس وظایفی که برای آن تعریف شده، مسوول تمام امور حجاج است و رهبر جمهوری اسلامی تشخیص داده بود که این نهاد بدون کمک یا مشاوره نهاد‌های دیگر می‌تواند در این مذاکرات، پیروز از میدان بیرون بیاید.
جمهوری اسلامی از عربستان چه می‌خواست؟
علی خامنه‌ای چند روز پس از حادثه منا، سخنرانی تندی علیه مقام‌های عربستان سعودی و مدیریت حج آنها ایراد کرد که حاوی پنج خواسته مهم جمهوری اسلامی بود.
خامنه‌ای در این سخنرانی، خواستار تشکیل کمیته حقیقت‌یاب، عذرخواهی عربستان، پرداخت غرامت، دل‌جویی از خانواده‌های قربانیان و قبول مسوولیت این حادثه از سوی ریاض شد.
این حادثه به همراه اعدام «شیخ نمر»، روحانی شیعه مورد حمایت ایران در عربستان و حمله به سفارت عربستان در تهران، باعث قطع روابط دیپلماتیک دو کشور و در نهایت غیبت ایران در حج سال ۱۳۹۵ شد.
نتیجه مذاکرات چه بود؟
چند ماه پس از قطع روابط دیپلماتیک دو کشور، مذاکره بعثه رهبر در مکه برای حضور مجدد ایرانی‌ها در حج و حادثه منا از سر گرفته شد که در نهایت منجر به از سرگیری اعزام حجاج ایرانی از سال ۱۳۹۶ شد.
اما مذاکرات در مورد حادثه منا بی‌نتیجه ماند و بعثه تاکنون نتوانسته است هیچ یک از خواسته‌های رهبر جمهوری اسلامی، به غیر از انتقال سریع اجساد زائران ایرانی را محقق کند.
عربستان تاکنون حاضر به تشکیل کمیته حقیقت‌یاب نشده، از ایران عذرخواهی نکرده و ریالی هم غرامت پرداخت نکرده است.
با وجود محقق نشدن دست‌کم چهار خواسته آیت‌الله خامنه‌ای، اما در نهایت توافق‌نامه‌ای بین دو کشور منعقد شد که از جزییات آن تاکنون اطلاعاتی منتشر نشده است. این توافق‌نامه بی‌تردید با اطلاع رهبر جمهوری اسلامی امضا شده است؛ هم‌چون توافق‌نامه برجام که رهبر هرگز حاضر نشده است مسوولیت امضای آن را برعهده بگیرد.
از قرائن و شواهد این‌گونه پیدا است که این توافق‌نامه بود که در نهایت منجر به از سرگیری حجاج ایرانی به حج شد؛ موضوعی که رکن‌آبادی هم به آن اشاره کرده است.
ایران چه امتیاز‌هایی به عربستان داده است؟
بی‌تردید، این توافق‌نامه شامل برخی نکات مهمی است که هنوز هیچ‌یک از طرفین متن کامل آن را منتشر نکرده‌اند.
به نظر می‌رسد در ارتباط با مفاد همین توافق‌نامه بود که علی قاضی عسگر سال ۱۳۹۶ گفت ایران در حج خلاف نظر عربستان عمل نخواهد کرد.
قاضی عسگر دو سال بعد، یعنی اردیهشت سال ۱۳۹۸ اعلام کرد: «با توجه به توافق ما با وزارت حج عربستان، موضوع حج را از روابط سیاسی جدا کردیم.»
در کنار این اظهارات، ایران با چهار خواسته عربستان سعودی در برگزاری مراسم حج بی سر و صدا موافقت کرده است. یکی از مهمترین این توافق‌ها، تاکید مجدد ایران بر برگزاری مراسم برائت از مشرکین در سطحی محدود است. این محدودیت را ایران از سال‌ها قبل پذیرفته است.
اعلان برائت از مشرکین تعبیری برگرفته از قرآن است و به فعالیت‌هایی سیاسی که به شکل اجتماعی در حج انجام می‌گیرد، گفته می‌شود.
ایران تا سال ۱۳۶۶ این مراسم را به صورت گسترده در عربستان برگزار می‌کرد. اما در آن سال در پی درگیری پلیس با حجاج ایرانی که منجر به کشته شدن ۲۸۵ ایرانی شد، عربستان محدودیت‌های فراوانی برای برگزاری این مراسم تعیین کرد که ایران هم این محدودیت‌ها را پذیرفت.
دومین امتیازی که ایران در رابطه با حج داده، اجرای محدود دعای «کمیل» است. ایران پیش‌تر این برنامه را به صورت علنی و عمومی برگزار می‌کرد. اما عربستان مخالف آن بود و در نهایت برگزاری آن را محدود به هتل اقامت زوار ایرانی کرد.
سال ۱۳۹۸ هم عربستان اعلام کرد اجازه ورود هواپیماهای اجاره‌ای ایران به خاک خودش برای انتقال حجاج را نمی‌هد. ایران این سیاست را هم قبول و حجاج را با هواپیمای غیراجاره‌ای اعزام کرد.
جمهوری اسلامی سال‌ها است تلاش می‌کند لاشه بیش از ۸۰ هزار گوسفندی که حاجیانش در عربستان قربانی می‌کنند را به ایران بفرستد اما هم‌چنان موفق به این کار نشده و اعلام هم نکرده است که چرا عربستان با این خواسته تهران مخالفت می‌کند.
بهنام قلی‌پور, ایران‌وایر: