سد هراز به عنوان چهارمین سد بزرگ خاکی کشور در دره هراز و در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب رخنمون سطحی گسل فعال “البرزشمالی”، در بیست کیلومتری جنوب آمل از سال ۱۳۸۹ در حال ساخت است. این سد با ۲۷۷ متر طول تاج و ۱۵۰ متر ارتفاع از پی و ۱۲۰ متر ارتفاع از بستر رودخانه ، و حجم مخزن درحد نرمال ۲۴۰ میلیون متر مکعب و حجم مفید مخزن در حد ۱۵۰ میلیون متر مکعب طراحی شده و عملیات اجرایی آن تا سال ۹۸ حدود ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.
سدهراز به منظور جبران حقابه‌های حذف شده رودخانه و دره هراز از سدلار، ساخته می شود، چرا که بهره‌برداری از سد لار از سال ۱۳۵۹ با هدف تامین نیاز آب شهری تهران مورد بازنگری قرار گرفت و حقابه‌های دشت هراز از سد لار حذف شد. سد لار که هرگز سطح آب مخزن آن به حد پیش بینی شده اولیه نرسید ، چرا که در جای مناسب و در کنار قله و سامانه آتشفشانی دماوند ساخته شد (و جای نامناسب سد بر روی سازند آهک لار از سوی روانشاد استاد دکتر یدالله سحابی، اولین استاد زمین شناسی دانشگاه تهران از سالهای دهه ۱۳۲۰ شمسی اعلام و به مسئولان تذکر داده شده بود)، و مخزن سد بر روی آهک کارستیک و با خلل و فرج فراوان هرگز امکان نگهداری آب در مخزن را فراهم نکرد. به نظر می رسد که این سرنوشت پرهزینه و نافرجام سد لار به دلیل عدم توجه به ملاحظات زمین شناختی در مراحل اولیه انتخاب محل سد، به نوعی در سد در حال احداث هراز نیز در حال تکرار است.
مشکلات سد هراز را می توان در دو دسته کلی صورت بندی کرد اول: مساله محل احداث سد در فاصله حوزه نزدیک گسل شمال البرز و خطر وقوع یک زمینلرزه شدید، و در صورت شکست سد، سرازیر شدن حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب به پائین دست ، که شهر آمل و روستاهای پیرامونش در دشت مازندران در معزض این آسیب قرار خواهند گرفت، و دوم زیر آب بردن میدان زباله عمارت که محل دفن زباله های شهر آمل است،، و احداث شدن سد، مجوب جاری شدن کامل آلودگی این میدان در رودخانه هراز و آسیب جدی به پائین دست به ویژه شهر های آمل و محمود آباد و دشت مازندران خواهد شد.
لرزه‌خیزی مرکز مازندران تحت تاثیر گسل “البرز شمالی” و گسل “مازندران” (“خزر”) است. گسل “البرز شمالی ” مسبب دو زلزله شدید سده بیستم بوده است: زلزله ۸ خرداد ۱۳۸۳ “فیروزآباد کجور” با بزرگای ۶.۵ که با ۲۷ کشته همراه بود و در منطقه‌های “بلده” و “کجور” به شدت احساس شد. و دومین رخداد مهم زمینلرزه ۱۲ تیر ۱۳۳۶ (۲ ژوئیه ۱۹۵۷) “سنگچال” (بندپی، جنوب آمل) است که حدود ۱۲۰۰ نفر کشته بر جای گذاشت. بزرگای زلزله سنگچال بزرگایی در حد ۷.۰ برآورد شد. از این رو گسل البرزشمالی، گسل مهمی است که پتانسیل لرزه‌زایی بالایی نیز دارد، هر رخداد زلزله شدید (با بزرگای بیش از ۶) در این منطقه با وقوع زمین‌لغزش‌های مهم متعدد می‌تواند همراه باشد که به عنوان مخاطره ثانویه موجب خسارت و تلفات به‌ویژه در دره هراز و جاده هراز و روستاها و شهرهای واقع در منطقه کوهستانی دره هراز میشود. در قطعه گسله البرز شمالی که حدفاصل بین ناحیه چلاو و ناحیه کجور، یک نبود لرزه ای مهم وجود دارد (قطعه ای از گسل فعال و لرزه زا که از زمان مشخصی در هزاره های گذشته، تا کنون زلزله شدیدی در آن رخ نداده و هر آن ممکن است رخ دهد)، و انتظار می رود که یک زلزله در حد بزرگای ۷ در این منطقه لرزش شدید و خسارات جدی ایجاد کند .زلزله سنگچال منطقه کوهستانی بند پی را با حدود ۱۲۰ روستا بکلی ویران کرد . سنگین‌ترین ویرانی‌هایی که در اثر زمین لرزه به بار آمد بین ناندل، سنگ چال، چلیاسر، نسل، اندوار و پردمه بود، در حالیکه سنگریزش ها و زمین لغزه ها به ویژه در برون، ورزنه، شنگلده، نل و دینان برمیزان ویرانی ها افزودند. درمسیرهای علیای سجارود و شیر قلعه، سد زمینلغزشی درست شد و گذرگاه ها بسته شد. سنگریزش بزرگی رودخانه هراز را در نزدیکی علی آباد مسدود کرد به نحوه که سدی به بلندی بیست متر و با مخزنی به طول حدود یک کیلومتر پدید آمد. در بخش های جنوبی تهران به چند خانه آسیب رسید. و تا فیروزکوه چند خانه آسیب دید. در شمال پهنه مهلرزه ای به خانه هایی در آمل ، بابل ، قائمشهر و ساری به چند خانه آسیب رسید، زمین لرزه از خراسان و شاهرود تا هشتپر در آذربایجان و در سوی جنوب تا کاشان حس شد.
سد هراز کمتر از ۵ کیلومتری شمال محل دفن زباله ۷ شهر استان مازندران فاصله دارد: میدان زباله عمارت که از سال ۱۳۶۲ در آنجا دفن زباله صورت می‌گیرد. بر اساس گزارش سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۹۷، مدیر آب استان مازندران در سال ۹۰ تعهد محضری داده است که تا دوسال قبل از آبگیری ، زباله های دفن شده در میدان زباله عمارت به محل دیگری منتقل شود. این کار تا کنون انجام نشده ، و محل جایگزین در اختیار شرکت آبفای استان مازندران قرار نگرفته (و یا این شرکت پیگیری کافی برای تملک زمین و انتقال زباله ها انجام نداده است). لازم به یاد آوری است که محدود دفن زباله عمارت در طی بیش از یه دهه گذشته آب رودخانه هراز را به صورت مستقیم آلوده میکرده است، حال با آبگیری این محدوده ، آلودگی گسترده در مخزن سد و آب رها شده در پائین دست سد پدید خواهد آمد.
توجه کنید که هرنوع رخداد زمینلرزه که با شکست سد و یا وقوع زمینلغزش ، موجب سرریز کردن آب از روی و یا از بدنه سد هزار شود، موجب سرایت گسترده آب آلوده در تمام محدوده پائین دست می شود. لازم است توجه کنیم که حتی با نبود میدان زباله، وجود گسل شمال البرز و بارگذاری حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب سد، می تواند به لرزه خیزی القایی منجر شود، و چه بسا القا و تسریع در رخداد زمینلرزه شدید با بزرگای بیش از ۶ در اثر جنبایی گسل البرز شمالی رخ دهد.
سد هراز با مشکلات میدان زباله در مخزنش یاد آور ماجرای سد گتوند در خوزستان است، و با موفعیت خاص زمینشناختی و مشکل در انتخاب محل سد ، یاد آور سرنوشت سد لار در همین رشته کوههای البرز است. تا دیر نشده باید مساله سد هراز از روشی علمی حل شود.
* استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله