توافق هسته‌ای ایران، توافق بسیار مهمی بود که در سال ۲۰۱۵ میان این کشور و کشورهای ۵ به علاوه ۱ برقرار شد. برجام که در زمینهٔ صلح منطقه‌ای پیشرفتی اساسی به شمار می‌رفت، امروز کانون یک بحران سیاسی است که جهان را به سوی جنگ احتمالی می‌برد.
آیا می‌توان از این جنگ جلوگیری کرد و به چه قیمتی؟
یورونیوز این پرسش‌ها را با محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجهٔ ایران در میان گذاشته است. متن کامل این گفتگو را در زیر می‌خوانید.
یورونیوز: برجام سندی ۱۵۹ صفحه‌ای است. شاهکاری که شما بیش از ۲۰ ماه برای رسیدن به توافق بر سر آن همکاری کردید. شما می‌گویید این بهترین توافق ممکن و مذاکره‌ناپذیر است. اما همین سند بیش از یکسالی است که نیمه‌جان است. آیا هنوز فکر می‌کنید این توافق بدون ایالات متحده دوام می‌آورد؟
جواد ظریف: «من معتقدم که ایالات‌متحده سهمی در این توافق داشت. ایالات متحده بر سر این توافق مذاکره کرد. ایالات متحده، اکثر اوقات، حتی از طرف دیگر اعضای ۵ به‌اضافهٔ ۱ کار کرد. یعنی سه کشور اروپایی و سه عضو دائم شورای امنیت یعنی روسیه، آمریکا و چین. بر سر جزئیات این توافق مذاکره شد. این یک توافق اختیاری نیست. توافقی است که قطعنامه شورای امنیت پشتیبان آن است و این توافق بخشی از آن قطعنامه است. همانطور که اشاره شد ۱۵۹ صفحه است. یک شبه انجام نشد. با دقت بسیار بالا بر سرش مذاکره شد. تقریبا بر سر هر کلمه‌اش به سختی مذاکرهٔ سختی در گرفت . پس می‌دانم که بهترین توافق نیست. این توافق آن چیزی نیست که من می‌خواستم. چیزی که ایالات متحده یا فرانسه می‌خواست نیست. هر کدام از ما از این توافق گلایه‌ای داشت. بعضی از این گلایه‌ها علنی شد و بعضی‌هایشان هم پوشیده باقی ماند. اما یک توافق چندجانبه همین‌طور است. نمی‌توانید هرچه می‌خواهید به دست بیاورید وگرنه توافقی در کار نخواهد بود.»
یورونیوز: بله گفتید که برجام، بهترین توافق ممکن در آن زمان بود.اما یکسالی است که دارد فرو می‌پاشد. امروز برای احیای برجام در پاریس هستید. با امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه دیدار کردید. آیا او چیز تازه‌ای در این باره گفته؟ یا اروپا وعدهٔ تازه‌ای به ایران داده؟
جواد ظریف: «خب، رئیس‌جمهور ماکرون، مانند گفتگوهایش با دیگر شرکا در اروپا و جاهای دیگر، در گفتگوهایش با رئیس‌جمهور روحانی نیز نهایت تلاش خود را کرده است. می‌دانید این توافق براساس تعهدات دوجانبه و متقابل است. همانطور که اشاره کردید، ایران بر تعهدات خود باقی مانده، اما ایالات متحده چنین نکرد و از توافق خارج شد. و اروپایی‌ها برای انجام الزامات خودشان تحت فشار و محدودیت قرار گرفتند. ما با رئیس‌جمهور ماکرون گفتگو کردیم که چطور ایالات متحده می‌تواند برگردد تا سهم خود از توافق را اجرایی کند، یا اروپا و دو عضو دیگر برجام چطور می‌توانند همراه با باقی جامعهٔ بین‌الملل به تعهدات خود وفا کنند. آنها از ایالات متحده مستقل اند، البته می‌دانیم که ایالات متحده تأثیر عمده‌ای بر اقتصاد جهانی دارد اما دیگران هم نقش مهمی دارند.»
یورونیوز: و آیا رئیس‌جمهوری فرانسه نکتهٔ تازه یا خبر خوشی برای شما داشت؟
جواد ظریف: «گفتگوی بسیار خوبی داشتیم و رئیس‌جمهور ماکرون به گفتگو با شرکایش ادامه خواهد داد تا ببینیم کار چطور پیش می‌رود.»
یورونیوز: شما اروپا و شرکای اروپایی‌تان را به بی‌عملی و تلاش ناکافی برای نجات برجام متهم می‌کنید. حالا به اروپا تا ۵ سپتامبر ضرب‌الاجل داده‌اید. که آخرین مهلت است. روز ۶ سپتامبر چه می‌شود؟
جواد ظریف: «ما به هیچ‌کس ضرب‌الاجل ندادیم. کاری که کردیم طبق توافق بوده. چون این توافق نه در فضای اعتماد مشترک بلکه در فضای بی‌اعتمادی مشترک انجام شد. پس اگر یکی از طرفین تعهداتش را زیرپا بگذارد، ما در این توافق سازوکاری داریم برای جبران این امر. و ما هم براساس همین سازوکار عمل می‌کنیم که در پاراگراف ۳۶ همین توافق بلند بالا آمده است. این اقداماتی است که ما انجام می‌دهیم. ما ضرب‌الاجل صادر نکردیم. ما فقط به شرکای اروپایی‌مان و چین و روسیه که شرکای استراتژیک ما هستند یک جدول زمانبندی دادیم. من در نامه‌ام به فدریکا موگرینی در ۲۸ نوامبر گفتم که ما برای اجرای پاراگراف ۳۶ به شما جدول زمانبندی خواهیم داد. سرانجام روز ۸ مه این جدول را ارائه کردیم. این در چهارچوب برجام است. اما اقداماتی که ما انجام داده‌ایم یک ویژگی مهم دارند و آن این است که بازگشت‌پذیر اند. اگر اروپا، تنها یا با ایالات متحده، که این به اروپایی‌ها بر می‌گردد، تصمیم گرفت تعهدات برجامی خود را انجام بدهد، ما می‌توانیم به آسانی و ظرف چند ساعت می‌توانیم به اجرای کامل تعهداتمان برگردیم.»
یورونیوز: شما در حال اعمالِ فشار تازه‌ای هستید. منظور از غنی‌سازی اورانیوم دقیقا چیست و از آن چه کسب می‌کنید؟ و چطور انتظار دارید شرکایتان در اروپا، در این مسیر، به دفاع از ایران ادامه بدهند؟
جواد ظریف: «خب ما از توافق عقب‌نشینی نکردیم. آن را فسخ نکردیم. ما به شکل ناگهانی از توافق بیرون نرفتیم. ما از سازوکارهای درونِ برجام استفاده می‌کنیم. ما از مواد قانونی که در خود توافق پیشبینی شده استفاده می‌کنیم. آنچه مهم است آن است شرکای ما در اروپا باید تصمیم بگیرند، نه دربارهٔ ایران، بلکه دربارهٔ اینکه چطور می‌خواهند با ایالات متحده برخورد کنند. یا می‌خواهند استقلال داشته باشند، یا آنکه ایالات متحده می‌تواند خواستِ خودش را تحمیل کند. اگر ایالات متحده بنا بود خواستِ خودش را به منظور پایبندی به قانون بین‌الملل، به اروپا تحمیل کند، کار بدی بود اما قابل توجیه بود، اما اکنون ایالات متحده دارد خواست خودش را، به منظور زیر پا گذاشتن قانون بین‌الملل بر بقیه جهان تحمیل می‌کند. این تماما ناپذیرفتنی است. و برای اروپا که آینده‌اش به چندجانبه‌گرایی و حاکمیت قانون وابسته است، این امر تهدیدی است برای آیندهٔ اروپا. فکر می‌کنم تصمیم مهمی است. ما خوشحالیم که رئیس‌جمهور ماکرون پیشگام شده است اما می‌دانیم که اروپا می‌خواهد که بتواند خودش تصمیم بگیرد و نه آنکه به دیگران اجازه بدهد برایش تصمیم بگیرند.»
یورونیوز: سخنگوی شما تا آنجا پیش رفته که گفته است ما امید و اعتمادی به هیچ فرد و کشوری نداریم. این برای یک دیپلماسی تصویر بسیار ناخوشایندی است. امروز دوستان شما چه کسانی هستند؟
جواد ظریف: «در روابط بین‌الملل می‌خواهیم با همه تعامل داشته باشیم. اما فقط به مردم خودمان اعتماد داریم. به مردم خودمان اطمینان داریم و برای همین است که قادر بوده‌ایم در طول ۴۰ سال فشار خارجی دوام بیاوریم و به همچنان دوام خواهیم آورد. اعتماد کردن به مردم خودمان به معنای انزوا در سیاست خارجی نیست. ما در منطقه، حضور داریم. در نبرد با تروریسم، در جنگ با تجاوز و اجحاف حضور داریم. و همچنان در جامعهٔ بین‌الملل بازیگری فعال باقی خواهیم ماند. اما با رنج یاد گرفته‌ایم که در آخر، به مردم و توانایی خودمان اعتماد کنیم، در حالیکه آغوش‌مان برای تعامل با دیگران باز است.»
یورونیوز: در مورد یکی از تعهدات شما که جنجالی هم هست صحبت کنیم. شما تعهداتی در سوریه پذیرفته‌اید و یکی از مهمترین متحدان بشار اسد، محسوب می‌شوید. این جنگ تاکنون ۴۰۰ هزار کشته داشته، میلیون‌ها تن را آواره کرده و هشت سال طول کشیده است. چرا با وجود همه شواهدی که در مورد اقدامات اسد علیه مردم خودش وجود دارد همچنان از او حمایت می کنید؟
جواد ظریف: «مشکل اینجا است که این جنگی نیست که بشار اسد آغاز کرده باشد. این جنگی است که از بیرون بر او و بر مردم سوریه تحمیل شد. برخی از کشورهای غربی به داعش و جبهه النصره کمک کردند و برخی از آنها همچنان از جبهه النصره حمایت مالی می‌کنند. اگر او با داعش نجنگیده بود شما اکنون شاهد این بودید که دمشق پایتخت داعش شده است. این در حالی است که داعش اکنون به سازمانی تبدیل شده که زمینی در اختیار ندارد. ما در این نبرد به مردم سوریه و همچنین مردم عراق کمک کردیم. به مردم کردستان عراق نیز کمک کردیم. وقتی داعش به منطقه کردستان عراق حمله کرد آقای بارزانی، رهبر اقلیم کردستان از همه از جمله آمریکا درخواست کمک کرد. اما هیچ کس به او کمک نکرد. تنها افرادی که در نبرد با داعش به او کمک کردند ایرانی‌ها بودند. ما جنگِ اروپایی‌ها را به جای آنها انجام دادیم. در غیر این صورت، مجبور بودید با سازمانی تروریستی و افراط گرا روبرو شوید که منطقه بزرگی را در اختیار دارد.»
یورونیوز: «شما همچنین کمک کردید تا توازن جنگ به نفع بشار اسد تغییر کند.»
جواد ظریف: «ما کمک کردیم توازن این جنگ علیه تروریست‌ها تغییر کند نه به نفع کسی، و این کار را به این امید که به نفع مردم سوریه است انجام دادیم.»
یورونیوز: «فکر می‌کنید مردم سوریه از این امر سود بردند؟»
جواد ظریف: «هیچ کس از جنگ سود نمی‌برد. مردم سوریه از شکست داعش سود بردند. این معیار مهمی است. ما طی سه سال گذشته با روسیه و ترکیه همکاری کرده‌ایم تا به درگیری‌ها پایان بدهیم. موفق شدیم تنش‌ها را کاهش بدهیم. تنها طرحی که طی چهار سال گذشته نتیجه داده طرح مذاکرات آستانه بوده است. کار تشکیل کمیسیون قانون اساسی برای سوریه را تقریبا تمام کرده‌ایم. ما همچنان پیش می‌رویم و بر این باورم که این کمک مهمی به صلح و ثبات در منطقه بوده است. شش سال پیش وقتی من وزیر امور خارجه شدم طرح صلحی را برای سوریه ارائه کردیم. همانطور که بلافاصله پس از آغاز جنگ یمن، برای این کشور هم طرح صلحی سدادیم. عربستان سعودی در آن زمان بر این باور بود که می‌تواند پیروزی نظامی به دست آورد و این را هم اعلام کرد. آنها بر این باور بودند که می‌توانند در سه هفته یمن را در اختیار بگیرند. از آن زمان چهار سال گذشته است. ما برای دستیابی به راه حل سیاسی تلاش کردیم، اما متحدان غربی (عربستان) در منطقه امیدوار بودند که راه حلی نظامی در کار باشد. در نهایت تا زمانی که افراد زیادی را کشتند، طول کشید تا دریابند که این بحران راه‌حل نظامی ندارد.»
یورونیوز: فهرستی از جنگ ها را بیان کردید. شما قبلا گفته‌اید که ایران هرگز آغازکننده جنگی نبوده است و جنگی را هم آغاز نخواهد کرد. اما ما با تنش‌ها در خلیج فارس خیلی به آغاز جنگ نزدیک شده بودیم. نقطه غیرقابل بازگشت تهران کجاست؟ آیا ممکن است که در حال حرکت به سمت مناقشه‌ای با ایالات‌متحده باشیم؟ این اصلا چگونه مناقشه ای خواهد بود؟
جواد ظریف: «ما هرگز جنگی را آغاز نکرده‌ایم اما هرگز تسلیم فشار هم نشده‌ایم. می‌دانید که بی‌دلیل نیست که خلیج فارس را خلیج فارس می‌نامیم زیرا نزدیک مرزهای ما است. ما ساحلی ۲۴۰۰ کیلومتری در خلیج فارس داریم. آمریکا از فاصله ۱۱ هزار کیلومتری به منطقه ما آمده است. پهپادها و هواپیماهای خودش را بر فراز آب‌های سرزمینی ما به پرواز در می‌آورد. ما مطمئنا از آبها، سرزمین و حریم هوایی خودمان دفاع می‌کنیم و این روند را ادامه خواهیم داد. بهترین و تنها راه برای آمریکا توقف مداخله در منطقه ما است. منشاء بی‌ثباتی همین است و همواره هم همین بوده است.»
یورونیوز: مطمئنا زیر فشار زیادی هستید. نه‌تنها به دلیل این تنش‌ها بلکه به دلیل مذاکرات طولانی‌ای که برای توافق هسته‌ای انجام می‌دهید. در داخل نیز زیر فشارید. ایران به زودی شاهد برگزاری انتخابات مجلس خواهد بود. انتخابات ریاست جمهوری نیز در سال ۲۰۲۱ میلادی برگزار خواهد شد. نجات برجام برای شما نوعی نجات حیات سیاسی خودتان است. نجات مدلی که شما و رئیس جمهور روحانی نماینده آن هستید. مدل یک ایران مدرن و اصلاح شده، اینطور نیست؟
جواد ظریف: «من نامزد هیچ سِمَتی نیستم و برای نجات یافتن یا نیافتن بلندپروازی سیاسی ندارم. اما بر این باورم که این توافق دستاورد مهمی است، نه فقط برای ایران و آینده آن، بلکه برای جامعه جهانی. این یکی از موارد نادر موفقیت دیپلماسی است. در ربع قرن اخیر موارد زیادی در زمینه دیپلماسی وجود ندارد که بتوانیم به آنها افتخار کنیم. این یکی از موارد نادری است که دیپلماسی موفق عمل کرده است. من دلایل زیادی دارم که بخواهم آن را حفظ کنم و بر این باورم که اروپا نیز دلایل زیادی برای تلاش در راستای حفظ آن دارد. معتقدم جامعه جهانی هم دلایل زیادی دارد که بخواهد این توافق را حفظ کند. رئیس جمهور ترامپ ممکن است این توافق را نپسندد اما می‌توانم به او بگویم که این توافق در راستای منافع وی و ایالات متحده آمریکا است.»
یورونیوز: گفتید که نامزد هیچ سِمَتی نیستید. آیا نامزد ریاست جمهوری نخواهید شد؟
جواد ظریف: «می‌توانید روی من حساب کنید که نامزد نخواهم شد.»
یورونیوز: شما اوایل سال جاری میلادی از سمت خود استعفا کردید. آیا این مساله به برجام ربط داشت؟
جواد ظریف: «نه به این ربط داشت که من به‌دنبال هیچ سمتی نیستم و درعوض، از برخی مسائل هم گریزانم.»
یورونیوز: آیا از توافق گریزان اید؟
جواد ظریف: «نه. دوست دارم که به دانشگاه برگردم و تدریس کنم. اما تا زمانی که از من بخواهند در سمتم باقی می‌مانم تا به انجامِ مسئولیتم ادامه بدهم، مسئولیتی که تا وقتی مردم بخواهند آن را ادامه خواهم داد.»
یورونیوز: آیا می‌توان گفت که توافق هسته‌ای و اجرای آن، به یگانه مأموریت زندگی شما تبدیل شده است؟
جواد ظریف: «فکر می‌کنم آنچه همه ما باید برایش بجنگیم چندجانبه‌گرایی و حاکمیت قانون است. این توافق برای من گواهی است بر یکی از پیروزی‌های چندجانبه‌گرایی و حاکمیت قانون. فکر می‌کنم همه باید برای آن بجنگند و من مطمئنا برای آن می‌جنگم زیرا می‌دانم دست یافتن به چنین توافقی چه‌قدر دشوار است و مذاکره مجدد بر سر آن، تا چه حد ناممکن.»
یورونیوز: اقتصاد شما به دردسر افتاده و پیشبینی می‌شود که تورم در کشورتان به ۵۰ درصد برسد. تولید ناخالص داخلی شما شش درصد کاهش خواهد یافت. آیا اینها کافی نیست تا پیشنهاد مذاکره با کاخ سفید را بپذیرید؟ همان مذاکره‌ای که آن را رد کردید.
جواد ظریف: «خوب من بهای این کار را دادم و تحریم‌هایی علیه من وضع کردند. اما اگر من بابت رد کردنِ یک مذاکرهٔ زیر فشار و اجبار، بهایی بدهم مسأله‌ای نیست. آماده‌ام این تصمیم را تکرار کنم. اما اقتصاد ما ثبات خود را بازیافته است. از بدترین دوران عبور کرده‌ایم. از زمان شوک سال گذشته همزمان با تصمیم رئیس جمهور ترامپ برای خروج از برجام، پول ما یک سوم ارزش خود را بازیافته است. اقتصاد ما در سه ماهه اول سال جاری، از نظر نرخ رشد، به شکوفایی رسیده است. سال گذشته هزینهٔ بسیار گزافی متحمل شدیم. ایالات متحده مسئول خسارت‌های بسیار سنگینی است که به ایران وارد شده است. رقم آن به صدها میلیارد دلار می‌رسد، و آنها روزی ناگزیر خواهند شد آن را بپردازند.»
یورونیوز: آیا فکر می‌کنید دونالد ترامپ متن این توافق را خوانده است؟
جواد ظریف: «فکر نمی‌کنم در هر صورت افراد زیادی متن این توافق را خوانده باشند. رئیس جمهور ترامپ را بابت نخواندن متن توافق سرزنش نمی‌کنم. اما فکر می‌کنم او باید متن این توافق را بخواند.»
یورونیوز: مایلید متن توافق را از طرف شما برای او بفرستیم؟
جواد ظریف: «فکر نکنم او احتیاج به جستجوی زیادی برای یافتن متن این توافق داشته باشد. این توافق، سند شورای امنیت سازمان ملل متحد است. یکی از بلندترین متونی است که شورای امنیت تاکنون به آن رای داده است. مایلم به او یادآوری کنم که در آمریکا انقلاب روی نداده و دولت آمریکا همچنان عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل است. در نتیجه، او اگر اوباما را نمی‌پسندد کرسی آمریکا در شورای امنیت را که می‌پسندد. او و وزیر خارجه‌اش پیش از این چند بار روی این صندلی نشسته‌اند. آخرین بارش هفته گذشته بود. در نتیجه وی باید به اسنادی که شورای امنیت سازمان ملل متحد تصویب کرده احترام بگذارد. آمریکا کرسی دائمی شورای امنیت را در اختیار دارد.»