در بیش از چهل سالی که از تشکیل جمهوری اسلامی می‌گذرد٬ فقه شیعه بیش از هر برهه زمانی دیگری در معرض تغییر قرار گرفته و روز به روز به عرف نزدیک‌تر می‌شود. تا جایی‌که جشن‌های تولد امام زمان٬ امام دوازدهم شیعیان و عید غدیر خم٬ اعلام امامت امام اول شیعیان٬ از جشن‌های مربوط به بعثت پیامبر اسلام با شکوه‌تر برگزار می‌شود و مراسم مربوط به درگذشت امام سوم شیعیان از مراسم درگذشت پیامبر دین اسلام مهمتر خوانده می‌شود؛ یا به مراسم راهپیمایی اربعین هم‌سنگ مراسم حج ارج نهاده می‌شود.
پیتر برگر٬ جامعه‌شناس آمریکایی و از اولین پژوهشگران حوزه عرفی شدن دین٬ در کتاب «سایه‌بان مقدس؛ ساخت اجتماعی دین» خصوصی شدن دین را از جمله اولین دلایل «عرفی شدن» آن می‌داند. به گفته او سکولاریسم سیاسی-اجتماعی موجب عرفی شدن دین می‌شود.
این تعبیر اما در تضاد با نحوه‌ی عرفی شدن٬ یا عرفی‌تر شدن مذهب تشیع در ایران است. در واقع پس از تشکیل اولین حکومت سیاسی شیعه در عصر جدید در ایران روند عرفی شدن دین تسریع شد.
«این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است»
جمهوری اسلامی برای تغذیه ایدئولوژیک بدنه انقلابی‌اش٬ از بدو تاسیس٬ بر مناسبات خاص شیعیان تاکید کرد تا جایی که بنیانگذار این انقلاب گفت: «این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است.»
به موازات پمپاژ این ایدئولوژی از مبادی رسمی حکومتی به مرور پس از آغاز دوران زعامت رهبر دوم جمهوری اسلامی٬ دست مدحان بیش از پیش و حتی بیش از روحانیون برای خدمت به این گفتمان جدید باز شد.
مذهب عرفی جدید، برای ادامه حیات، گذشته از حمایت‌های سیاسی به مناسبت‌های خاص نیز محتاج است؛ مانند ده روز اول ماه محرم٬ ماه رمضان برای عزاداری و برخی ایام خاص برای جشن از جمله نیمه شعبان.
در نتیجه همین رویکرد بود که امروز در شبکه سوم تلویزیون به راحتی «حب علی» مقدم بر توحید خوانده می‌شود؛ یا مداح محبوب بیت رهبر جمهوری اسلامی جسارت پیدا می‌کند مدعی شود امام اول شعیان از شکم مادر به حالت سجده به دنیا آمده است.
این مذهب عرفی جدید، برای ادامه حیات گذشته از حمایت‌های سیاسی به مناسبت‌های خاص نیز محتاج است؛ مانند ده روز اول ماه محرم٬ ماه رمضان برای عزاداری و برخی ایام خاص برای جشن از جمله نیمه شعبان.
امسال اما کثیری از این ایام خاص زیر سایه شیوع بیماری کرونا به حاشیه رفتند.
تاخت و تاز کرونا بر مناسک
همگام با شیوع کرونا در شهرهای مختلف ایران به مرور و به رغم مخالفت کاسبان «دین عرفی» درهای حرم‌ها و اماکن مقدس شعیان در ایران بسته شد٬ برگزاری نمازهای جماعت ممنوع و هرگونه تجمع مذهبی دیگری نیز لغو شد.
آن زمان اما کمتر کسی پیشبینی می‌کرد بیماری کرونا می‌تواند موجب لغو مراسم ویژه نیمه شعبان هم بشود.
امسال برای اولین بار تولد امام زمان٬ دوازدهمین امام شیعیان٬ در ایران جشن گرفته نشد. هرچند مداحان و سخنرانان مذهبی با استفاده کردن از امکانات دنیای مدرن از طریق تلویزیون‌های اینترنتی٬ پخش زنده اینستاگرام و یوتیوب سعی در جبران کردند٬ اما نتوانستند مانند هر سال خیابان‌های را چراغانی کنند و مردم را «به صحنه» بیاورند.
مراسم تولد امام دوم شعیان اما به گونه‌ای متفاوت برگزار شد. دسته‌جات سرود خوانی وابسته به مساجد یا دفترهای بسیج با بلندگوهای قوی به کوچه و خیابان‌ها رفتند و به مولودی خوانی پرداختند. هرچند این هم برای نیل به اهداف سیاسی-مذهبی مورد نظر حکومت کافی نبود.
ماه رمضان٬ به‌خصوص دهه سوم آن که به باور شعیان مقارن است به ایام شهادت امام اول و شبهای قدر، آن قدر اهمیت داشت که رهبر جمهوری اسلامی به صورت ضمنی درخواست بازگشایی مساجد را عنوان کند.
چه کسانی خواهان بازگشایی مساجد هستند؟
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، ۲۱ اردیبهشت ماه برای اولین بار به صورت ویدئو کنفرانس در جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا شرکت کرد و خواستار آن شد که بررسی «دقیق» بسته بودن یا نبودن مساجد و مراکز دعا به خاطر کرونا به کسانی سپرده شود «که حقیقت و ضرورت دعا و توسل را درک می‌کنند.»
او که طبق معمول خواسته‌اش را بدون آن که حاضر به قبول مسئولیت آن باشد٬ عنوان کرد٬در ادامه گفت: «بنده هیچ پیشنهادی در این باره ارائه نمی‌کنم و تابع نظر و تشخیص کارشناسی ستاد ملی مبارزه با کرونا هستم اما باید توجه داشت که عبادات و توسل بخصوص در ماه رمضان و شبهای قدر جزو نیازهای اساسی و حتمی مردم است.»
بحث بازگشایی مکان‌های مذهبی پیش از آن نیز مطرح بود.
حسن روحانی، رییس جمهوری٬ روز ۳۱ فروردین گفت قرار دولت این بود که تاریخ بررسی بازگشایی اماکن مذهبی پایان اردیبهشت باشد اما به درخواست علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه، دولت نیز تصمیم خود را عوض کرد و ۱۵ اردیبهشت این موضوع را بررسی می‌کند. او دو هفته بعد از بازگشایی مساجد در ۱۳۲ شهرستان از تاریخ ۱۵ اردیبهشت خبر داد و گفت در این شهرستان‌ها «نماز جمعه هم برگزار می‌شود.»
در کشاکش بین شیوع بیماری کرونا و تشیع عرفی هنوز برنده مشخص نیست٬ دین‌داران بدون توجه به باید و نبایدهای مبارزه با این بیماری در مراسم عمومی شرکت می‌کنند و ویروس کووید ۱۹ بی‌دریغ آن‌ها را مبتلا یا قربانی می‌کند.
این اما کافی نبود٬ فشارها به حدی افزایش پیدا کرد که به رغم در شرایط قرمز بودن استان‌های تهران٬ خوزستان٬ آذربایجان غربی و خراسان رضوی٬ باز هم روز گذشته (شنبه) خبر دادند که نماز عید فطر و راهپیمایی روز قدس، آخرین جمعه ماه رمضان در ۲۱۸ شهری که وضعیت سفید دارند برگزار می‌شود.
وزیر بهداشت نیز پیش از آن اعلام کرده بود که صحن اماکن مقدسه برای شیعیان در ایران بازگشایی خواهند شد.
شب قدر٬ لیله القدر٬ در باور اسلامی، شبی است که اولین آیات قرآن بر پیامبر اسلام نازل شد. این شب در طول ماه رمضان (ماه نهم تقویم هجری عربی) واقع می‌شود. نه در قرآن و نه احادیث جمع‌آوری‌شده از پیامبر اسلام روز دقیقی که بزرگداشت «شب قدر» در آن برگزار شود٬ آشکار نیست. روایات تنها این شب را به عنوان یکی از شبهای با شماره فرد از ثلث پایانی رمضان معرفی کرده‌اند. اهل سنت معمولا آن را در ۲۷ ام ماه رمضان می‌دانند و جشن می‌گیرند. شیعیان اما شب قدر را یکی از سه شب ۱۹ ٬ ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان اعلام کردند٬ روزهایی که ضربت خوردن٬ شهادت و سوم امام اولشان مقارن است.
شیعیان عموما در این شب‌ها به مساجد می‌روند و به صورت عمومی عزاداری می‌کنند. در همین ایام بود که به رغم تمامی هشدارهای رسمی برای جلوگیری از شیوع کرونا٬ مراسم ویژه شبهای قدر در ایران برگزار شد.
دستگاه‌های رسمی تبلیغاتی جمهوری اسلامی سعی داشتند تا با انتشار عکس‌ها و فیلم‌هایی مدعی شوند که به گفته ایشان٬ دین داران٬ ضمن رعایت موازین بهداشتی و با «فاصله گذاری» اجتماعی در مساجد حاضر و این مراسم را به جا آورده‌اند٬ اما فیلم‌ها و عکس‌های غیررسمی نشان داد که امسال نیز دین عرفی چیره شده و همچون گذشته مراسم عزاداری و سینه‌زنی برای امام اول شیعیان کما فی‌السابق برگزار شده است.
در کشاکش بین شیوع بیماری کرونا و تشیع عرفی هنوز برنده مشخص نیست٬ دین‌داران بدون توجه به باید و نبایدهای مبارزه با این بیماری در مراسم عمومی شرکت می‌کنند و ویروس کووید ۱۹بی‌دریغ آن‌ها را مبتلا یا قربانی می‌کند؛ در نهایت اما آنچه به‌نظر می‌رسد بی‌ارزش دیده می‌شود٬ جان انسان است.
زیتون ـ سولماز ایکدر: