مایک پومپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، روز پنجشنبه ۳۰ مرداد شخصا به نیویورک سفر کرد تا شکایت کشورش در مورد تخلف ایران از توافق هسته‌ای (برجام) را به ریاست دوره‌ای شورای امنیت که بر عهده اندونزی است تسلیم کند. با این حال سایر اعضای دایم شورا گفته‌اند اقدام آمریکا اعتباری ندارد.
با شکایت آمریکا این احتمال وجود دارد که «مکانیسم ماشه» فعال شود و تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی ایران مجددا از سر گرفته شود. اما در این نکته که آیا آمریکا می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند اختلاف‌نظرهای گسترده ای میان حقوقدانان و مقامات سیاسی کشورهای مختلف وجود دارد.
مکانیسم ماشه، یکی از مواد پیش بینی شده در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ کشورهای پنج به اضافه یک با ایران است. در این مکانیسم آمده است که هرگاه یکی از کشورهای شرکت کننده در توافق هسته‌ای معتقد به نقض الزام‌ها از سوی طرف مقابل باشد، می‌تواند طی روندی خواستار تجدید تحریم‌های بین‌المللی شود.
آیا آمریکا می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند؟
مانع بزرگی بر سر درخواست آمریکا برای فعال سازی مکانیسم ماشه وجود دارد؛ آمریکا در سال ۲۰۱۸ رسما از توافق هسته‌ای خارج شد و مکانیسم ماشه شامل بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام است به همین دلیل در مورد این موضوع که آیا از منظر حقوق بین‌الملل آمریکا همچنان می‌تواند از حق پیشبینی شده در توافق هسته‌ای استفاده کند، تردید و اختلاف نظر وجود دارد.
آمریکا می‌گوید که از برجام خارج شده اما از قطعنامه ۲۲۳۱ خارج نشده و در تصویب قطعنامه شورای امنیت به عنوان شرکت‌کننده حاضر بوده است و از آن‌جا که این قطعنامه همچنان اجرایی تلقی می‌شود، می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کنند.
اگرچه آمریکا استدلال می‌کند که از برجام خارج شده اما از قطعنامه ۲۲۳۱ خارج نشده و در تصویب قطعنامه شورای امنیت به عنوان شرکت‌کننده حاضر بوده است و از آن‌جا که این قطعنامه همچنان اجرایی تلقی می‌شود می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کنند.
اما آن چیزی که حقوقدانان را این روزها به تکاپو واداشته این است که در متن قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است که هر کشور شرکت‌کننده در «توافق هسته‌ای» می‌تواند این مکانیسم را فعال کند.
مخالفان چه می‌گویند؟
میان آمریکا و اروپا اختلاف نظرهای گسترده ای در این مورد وجود دارد. بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه مشترکی خطاب به رئیس شورای امنیت نوشتند: «آلمان، فرانسه و بریتانیا دیگر آمریکا را براساس قطعنامه ۲۲۳۱ عضو برجام نمی‌دانند و بنابراین اعلامیه آمریکا (برای فعال کردن مکانیسم ماشه) را موثر نمی‌دانند.»
این سه کشور توضیح داده اند که با توجه به خروج آمریکا از برجام اقدام این کشور در فعال کردن این مکانیسم تاثیر حقوقی ندارد و این کشور عملا نمی‌تواند مکانیسم را فعال کند. همچنین تاکید کردند: «ما به عنوان طرف‌های متعهد برجام معتقدیم که باید به تلاش برای رسیدگی به مسائل جاری ناشی از عدم پایبندی سیستماتیک ایران به تعهداتش در برجام ادامه دهیم.»
جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم در بیانیه‌ای اعلام کرد: «همانطور که بارها یادآور شده‌ام، آمریکا به‌طور یکجانبه مشارکت در برجام را در تاریخ ۸ مه ۲۰۱۸ متوقف کرده و متعاقب آن در هیچ فعالیت مربوط به توافق هسته‌ای ایران شرکت نکرده است؛ بنابراین آمریکا با توجه به اینکه کشور مشارکت کننده در برجام نیست، نمی‌تواند از روند بازگشت تحریم‌های پیشبینی شده طبق قطعنامه ۲۲۳۱، استفاده کند.»
روسیه و چین در نامه‌های جداگانه‌ای به رئیس شورای امنیت اقدام آمریکا را نامشروع خوانده‌اند. واسیلی نبنزیا، سفیر روسیه در سازمان ملل در این مورد گفت: «ما این را به عنوان مکانیسم ماشه قبول نمی کنیم. او (پومپئو) مکانیسم ماشه را فعال نمی کند. این مکانیسم را فقط کشورهای مشارکت کننده در برجام می توانند فعال کنند، اما آمریکا دیگر جزو برجام نیست.»
سفیر روسیه در سازمان ملل: «ما این را به عنوان مکانیسم ماشه قبول نمی کنیم. او (پومپئو) مکانیسم ماشه را فعال نمی‌کند. این مکانیسم را فقط کشورهای مشارکت کننده در برجام می‌توانند فعال کنند، اما آمریکا دیگر جزو برجام نیست.»
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی نیز با ارسال نامه‌ای به دیان دجانی نماینده دائم اندونزی در سازمان ملل متحد که رئیس دوره‌ای شورای امنیت است اقدام آمریکا را غیرقانونی و سواستفاده از ساز و کارهای مندرج در توافق هسته‌ای برای احیای تحریم‌ها خواند او در نامه خود گفته است جمهوری اسلامی بر این عقیده است که ایالات متحده از هیچ حقی برای اعمال دوباره بندهای قطعنامه‌های لغو شده برخوردار نیست. در این نامه آمده: «مقام‌های آمریکایی در موارد متعددی به پایان مشارکت این کشور در برجام اشاره کردند که از جمله آن رئیس جمهوری ایالات متحده در فرمان اجرایی خود بارها به تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای ایران اشاره کرده است که این کشور در هشت مه ۲۰۱۸ مشارکت ایالات متحده در برجام را متوقف کرده است.»
اروپا و «جانبداری از آیت الله‌ها»
در واکنش به موضع گیری اروپا، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، متحدان اروپایی آمریکا را به «جانبداری از آیت‌الله‌ها» متهم کرد. پومپئو گفت: «هیچ کشوری به جز ایالات متحده جرات و باور لازم را برای طرح یک قطعنامه نداشت. آنها در عوض تصمیم گرفتند از آیت‌الله‌ها جانبداری کنند.»
مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، با بازنشر یک پست توییتری از جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا در دوره ریاست جمهوری باراک اوباما و یکی از مهندسان توافق هسته‌ای، به دنبال اثبات وجود این حق برای آمریکا است. در پست توییتری کری آمده است: «ما از توانایی بازگرداندن همه تحریم‌ها برخوردار هستیم…آنچه ما بر سر آن به توافق رسیده‌ایم، توافقنامه‌ای بی‌همتا است که حتی یک کشور به تنهایی می‌تواند تجدید همه تحریم‌ها را فعال کند.»
کاهش گام به گام تعهدات هسته‌ای توسط ایران که در واکنش به تجدید و تشدید تحریم‌ها از سوی آمریکا و عدم اقدام عملی اروپا برای تجارت با ایران صورت گرفته نیز، از نگاه آمریکا عدول ایران از نکات پیشبینی شده در توافق هسته‌ای است. جمهوری اسلامی ایران در دو سال گذشته، تعهدات خود در ارتباط با ذخایر اورانیوم و میزان تغلیظ آن را کاهش داده است.
قطعنامه‌ای که کار را به مکانیسم ماشه کشاند
دولت ترامپ چندین ماه است که به دنبال تحریم تسلیحاتی ایران است. تحریم‌هایی که بر اساس برجام قرار است ۲۷ مهر ماه برداشته شود، آمریکا چند روز پیش قطعنامه‌ای برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران به شورای امنیت ارائه کرد. جلسه شورای امنیت عصر جمعه ۲۴ مرداد برگزار شد و قطعنامه پیشنهادی آمریکا با دو رای موافق، ۱۱ رای ممتنع و دو رای مخالف چین و روسیه روبرو شد.
پس از شکست آمریکا در شورای امنیت دونالد ترامپ اعلام کرد که مکانیسم ماشه را فعال خواهد کرد. بسیاری از تحلیلگران معتقدند که دولت ترامپ از همان ابتدا به دنبال فعال سازی مکانیسم ماشه بوده است چون همگان می‌دانستند که قطعنامه علیه جمهوری اسلامی با شکست (وتوی چین و روسیه) روبرو می شود. این تحلیلگران معتقدند ترامپ قصد دارد برجام را پیش روی کار آمدن دولت بعدی آمریکا نابود کند تا در صورت پیروزی دموکرات‌ها امکان بازگشت به برجام وجود نداشته باشد.
جدال در آستانه انتخابات
کمتر از سه ماه دیگر تا انتخابات ریاست جمهوری آمریکا باقی مانده است. دونالد ترامپ در نظر سنجی‌ها از جو بایدن نماینده دموکرات‌ها عقب‌تر است. بر اساس نظر سنجی مشترک نشریه «وال استریت ژورنال و شبکه تلویزیونی ان بی سی»، ۵۰ درصد پاسخ دهندگان از بایدن حمایت کرده و ۴۱ درصد نیز حمایت خود را از ترامپ اعلام کردند.
ترامپ در طول دوره اول ریاست جمهوری خود نتوانسته به هیچ یک از وعده های انتخاباتی خود در حوزه سیاست خارجی عمل کند. او در انتخابات پیشین وعده داده بود که بر سر میز مذاکره ای جدید با ایران خواهد نشست و جلوی فعالیت‌های ایران در منطقه را خواهد گرفت اکنون عده‌ای معتقدند به کار اندازی مکانیسم ماشه و نابودی برجام می‌تواند قدم جدیدی در مسیر مجبور کردن جمهوری اسلامی برای مذاکره باشد و از سوی دیگر دستاوردی برای ترامپ در عرصه سیاست خارجی محسوب شود.
زیتون ـ یلدا امیری: