«من نمی‌بخشم؛ شب و روز آه می‌کشم…» این فریاد برخی از اعضای خانواده جان‌باختگان سرنگونی هواپیمای اوکراینی است که با تجمع مقابل یکی از ساختمان های وزارت امور خارجه خواستار گفت و گو با هیات اوکراینی شده‌اند. دور دوم مذاکرات میان ایران و اوکراین بر سر تحقیق علل سرنگونی و تعیین غرامت از روز گذشته در تهران آغاز شد. هیات اوکراینی پیش از سفر به تهران اعلام کرد که ابتدا باید حقیقت روشن شود که دلیل شلیک به این هواپیما چه بوده است. سپس به موضوع غرامت پرداخته شود. زیرا تا دلیل آن روشن نشود؛ نمی‌توان غرامتی تعیین کرد.
بر اساس گزارش‌ها روز دوشنبه، ۲۸ مهر، کارگروه‌های نظامی و فنی در این‌باره رایزنی کردند و جلسه صبح سه‌شنبه مربوط به کارگروه قضایی بود.
محسن بهاروند، سرپرست مذاکره‌کنندگان ایرانی که با بستگان قربانیان دیدار کرد، با رد اتهام دروغگویی گفت حوزه اختیاراتش در مشخص کردن ابهامات سرنگونی هواپیمای اوکراینی نیست. با وجود این او تاکید کرد که پرواز ۷۵۲ در اثر «خطای انسانی» مورد اصابت قرار گرفت.
از سوی دیگر علی ربیعی از تفکیک ابعاد کیفری و حقوقی پرونده و جبران خسارت آن خبر داد و گفت که دادسرای نظامی در حال رسیدگی است و با اتمام تحقیقات کیفرخواست صادر و به دادگاه نظامی ارجاع خواهد شد.
همچنین رادیو فردا به گزارش منابع خود در میان مذاکره‌کنندگان اوکراینی می‌گویند موضع ایران طی دور دوم مذاکرات متفاوت با رویکردش طی ماه‌های پیشین بود و اگر تمام وعده‌ها عملی شود، مسائل پیرامون این پرونده با گفت‌وگو حل خواهد شد.
از سوی دیگر تعدادی دیگر از خانواده‌های جان‌باختگان ایرانی‌تبار تبعه آمریکا دادخواستی علیه آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و سپاه پاسداران به دادگاهی در آمریکا تسلیم کرده‌اند.
سرنگون کردن هواپیمای مسافربری اوکراین و از دست رفتن همه سرنشینان آن با شلیک دست کم دو موشک از سوی پدافند هوایی سپاه پاسداران از جمله زخم‌های بدخیمی است که بر پیکره ایران وارد شده و عدم رسیدگی عادلانه به آن و رها شدن وابستگان قربانیان، بر سوزش و درد این جراحت می‌افزاید. خانواده‌های مسافران بویینگ اوکراینی ماه‌ها است که سرگردان در جستجوی تسلی و عدالتند. می‌خواهند بدانند چرا به هواپیمای حامل عزیزانشان شلیک شد؟ چرا مسببان آن معرفی نمی‌شوند و چرا هنوز به آنان دروغ می‌گویند. از سوی دیگر خانواده‌های جان‌باختگانی که در ایران بسر می‌برند فاقد هر گونه نهاد و انجمن برای پیگیری مطالبات خویش هستند. حال سئوال این است که عرف بین‌المللی برای رسیدگی به این جنایت چیست و رویه قضایی آن چقدر طول می کشد؟
«زیتون» در این سلسله گزارش‌ها می‌کوشد تجربه‌های نسبتا مشابه پیشین را مرور کند و نشان دهد بازماندگان حوادث پیشین چه مسیری را برای رسیدن به عدالت پیموده‌اند.
ماجرای سقوط ام اچ ۱۷ چه بود؟
سقوطی نظیر سقوط پرواز اوکراین برای نخست بار نیست که در جهان روی می‌دهد. تازه‌ترین موردی که در آن یک هواپیمای مسافربری در یک صحنه نظامی سرنگون شد پرواز ام اچ ۱۷ هواپیمایی مالزی است که در ۱۴ جولای سال ۲۰۱۴ بر فراز اوکراین در اثر اصابت دو موشک روسی سقوط کرد و همه ۲۹۸ مسافر آن جان باختند.
از میان ۲۹۸ مسافر، ۱۹۶ مسافر تبعه هلند، ۴۳ مسافر تبعه مالزی، ۲۷ مسافر تبعه استرالیا، ۱۲ مسافر اندونزیایی تبار، ۱۰ مسافر تبعه انگلستان، ۴ مسافر تبعه آلمان، ۴ مسافر تبعه بلژیک، ۳ مسافر تبعه فیلیپین؛ یک مسافر تبعه کانادا و یک مسافر تبعه نیوزلند بودند. این هواپیما از آمستردام عازم کوآلالامپور بود و از این رو اکثریت مسافران آن هلندی تبار بودند. این حادثه تلخ جامعه کوچک هلند را بشدت متاثر کرد اما پس از آن که روشن شد سقوط بر سر اصابت موشک‌های روسی بوده، تلخی ماجرا بیشتر شد و رسانه‌های این کشور و سراسر جهان واکنش شدیدی به آن نشان دادند.
مقایسه میان روند تحقیقات درباره سقوط پرواز ۷۵۲ و ام اچ ۱۷
یکی از تفاوت‌های مهم در سقوط هواپیمای مالزی و هواپیمای اوکراین، اتحاد میان کشورهای ذینفع برای تحقیق و بررسی درباره دلایل سقوط هواپیما در همان روزهای نخست است. در قضیه هواپیمای مالزی، هلند، بلژیک، استرالیا و مالزی به اتفاق رویه تحقیقات جزایی را پیش بردند. اما در قضیه سقوط هواپیمای اوکراینی هیچ نشانی از این اتحاد وجود نداشت.
یکی از تفاوت‌های مهم در سقوط هواپیمای مالزی و هواپیمای اوکراین، اتحاد میان کشورهای ذینفع برای تحقیق و بررسی درباره دلایل سقوط هواپیما در همان روزهای نخست است.
با گذشت چند ماه از سرنگونی این هواپیما بود که دولت کانادا نیز اعلام کرد قصد دارد تحقیقات مستقلی را در این زمینه آغاز کند. در حالی که کمتر از یک ماه از حادثه سقوط ام اچ ۱۷، کشورهای مرتبط با این حادثه دور هم جمع شدند و از ۷ آگوست ۲۰۱۴ روند تحقیقات را آغاز کردند. در نخستین گام کشورهای دینفع کوشیدند تا با تقسیم کار میان رویه‌های قضایی داخلی خود یک هماهنگی ایجاد کنند. سه سال بعد این کشورها به جمع بندی رسیدند تا هلند و اوکراین به اتفاق یک دادخواست مشترک به دادگاه لاهه ارائه کنند. روند تحقیقات پس از پنج سال به آن جا رسید که دادگاه در ۱۹ ماه جون سال ۲۰۱۹ ، چهار تن را به عنوان متهم در این پرونده شناسایی کرد و تحت تعقیب بین‌المللی قرار داد.
متهمان در پرونده ام‌اچ ۱۷ چه کسانی هستند؟
پس از آن که روشن شد عوامل شلیک به هواپیمای اوکراینی سه افسر روس و شبه نظامیان وابسته به روسیه بودند؛ تحقیق برای شناسایی و صدور حکم جلب آنان از سوی دادگاه لاهه آغاز شد. ماه مارس ۲۰۲۰ رسانه‌های هلندی چهار متهم را معرفی کردند.
نخستین متهم آیگور گرکین اپراتور و عامل اصلی شلیک به هواپیما است. وی در حال حاضر در مسکو زندگی می‌کند. او پیشتر افسر امنیتی روسیه در هنگام جنگ چچن بود و در جنگ‌های کریمه نیز مشارکت داشت. وی در آوریل ۲۰۱۴ با نام مستعار استرلکوف به شرق اوکراین اعزام شد.
آیگور گرکین در میان آوریل و ژوئیه ۲۰۱۴ شورشیان مورد حمایت روسیه را در اسلاویانسک در شرق اوکراین رهبری می‌کرد. او به دلیل رفتارهای بیرحمانه‌اش به آدمکش معروف شده است. اسنادی که روزنامه‌نگاران یافته‌اند نشان می‌دهد که وی سه نفر را با تیراندازی مستقیم اعدام کرده است. خود او بعداً این اعدام‌ها را تایید کرده است. وی دخالت خویش را در شلیک به هواپیما نفی کرده و گفته است که دادگاه را به رسمیت نمی‌شناسد.
با وجود آن که دادگاه این چهار تن را عامل شلیک به هواپیمای ام اچ ۱۷ معرفی کرده است؛ اما رسانه‌های هلندی بر این باورند که دستور شلیک از کرملین یا جایی وابسته به آن صادر شده است.
سرجی دوبینسکی دومین افسر روس متهم این پرونده، بزرگ شده شرق اوکراین است و در زمان اتحاد جماهیر شوروی و پس از آن برای ارتش این کشور در افغانستان و چچن خدمت کرده است. وی همکار گرکین است و در حین سقوط ام اچ ۱۷ هدایت یک واحد شناسایی و جاسوسی را بر عهده داشت. وی در شهر روستوف در جنوب روسیه زندگی می کند.
اولگ پلاتوف متهم بعدی یک افسر دیگر روسی است که گفته شده شیفت بعدی گرکین بوده است. بر اساس مکالمات استراق سمع شده وی در حین عملیات در نزدیکی سایت پرتاب موشک قرار داشته اما خود در وب سایتی ادعا کرده که ۲۰ دقیقه پس از شلیک در محل حضور یافته است. به گفته مقامات اوکراینی وی در شهر اولیانوفسک روسیه زندگی می کند. گفته شده که وی در سال ۲۰۱۵ منطقه دونتسک را ترک کرده است، اما بعداً در منطقه تحت کنترل شورشیان لوگانسک حضور پیدا می‌کند. او را آنجا دستگیر می‌کنند اما با پادرمیانی رئیس سابقش آزاد می‌شود.
لئونید خارتچنکو دیگر متهم این پرونده است که اهل شهر کنستانتینوفکا در اوکراین است. او اکنون با خانواده‌اش در دونتسک زندگی می‌کند. خارتچنکو در ۱۶ سالگی به جرم تجاوز جنسی محکوم می‌شود. وی پس از پنج سال آزاد می‌شود. قبل از شروع درگیری در شرق اوکراین، او در بازار محلی ماهی فروشی می‌کرده. هنگامی که شورشیان طرفدار روسیه شهر را به دست می‌گیرند ، وی پس از چند هفته فرمانده می‌شود. وی سپس در بخشی به ریاست پولاتوف کار می‌کند. از ژوئیه ۲۰۱۴ ، ریاست یک واحد جاسوسی در جنوب شرقی منطقه دونتسک به خارتچنکو سپرده شد.
طبق اظهارات مقامات اوکراینی خارتچنکو در نزدیکی سایت پرتاب موشک بود و به رئیس ارشد خود، دوبینسکی، گزارش داد که آنها یک هواپیمای جنگنده اوکراینی را سرنگون کردند.
با وجود آن که دادگاه این چهار تن را عامل شلیک به هواپیمای ام اچ ۱۷ معرفی کرده است؛ اما رسانه‌های هلندی بر این باورند که دستور شلیک از کرملین یا جایی وابسته به آن صادر شده است.
پرونده ام‌اچ ۱۷ به کجا رسیده است؟
پس از تعیین قضات در ۲۶ ماه جون همان سال، رسیدگی بین‌المللی به پرونده در دادگاه کیفری بین‌المللی لاهه آغاز شد. در پاییز همان سال وزارت دادگستری هلند احضاریه چهار متهم را صادر و به آنان ابلاغ کرد. سرانجام در ۹ مارس ۲۰۲۰ نخستین نشست دادگاه رسیدگی به قتل ۲۹۸ مسافر پرواز ام اچ ۱۷ در لاهه هلند با حضور وکلای یکی از متهمین و برخی خانواده‌های جان باختگان برگزار شد. سه متهم دیگر وکیلی در این دادگاه معرفی نکردند اما دادگاه اطمینان حاصل کرده بود که به متهمین تفهیم اتهام شده و آنان در جریان این دادرسی قرار گرفته‌اند. از این رو دادگاه تصمیم گرفت روند دادرسی بدون حضور متهمین نیز ادامه یابد. تا اکنون ۵ جلسه از این دادگاه برگزار شده است. در جلسات برگزاری دادگاه تمامی شواهد و اسنادی که از سوی شاکی (وزارت دادگستری هلند) و دادستان‌ها ارائه شده را بررسی کرده است. در گزارش بعدی به محتوای جلسات دادگاه و نحوه رسیدگی به این پرونده بیشتر خواهیم پرداخت.
زیتون ـ محمدرضا سرداری: