جنجال بر سر اکران شدن فیلم مستند«کودتای ۵۳» در بریتانیا

روزنامه گاردین در باره جنجالی که برای نمایش این فیلم در بریتانیا برپا شده، امروز نوشت: منتقدان سینمایی در تابستان سال جاری «کودتای ۵۳» را به عنوان یک «مستند قدرتمند، معتبر و جذاب» خواندند. در همین حال، تاریح شناسان آن را برای درک بیشتر روابط بریتانیا با خاورمیانه بسیار مهم دانستند.

چشم انداز جدیدی که این فیلم [در باره کودتا سال ۵۳] ارائه می دهد، واکنش های  بسیار مثبت و گسترده ای را در میان روزنامه نگاران متخصص در امور خارجه به همراه داشته است. از جمله این واکنش ها، جان اسنو، مجری خبر شبکه تلویزیونی کانال ۴ بریتانیا این فیلم را “کاملاً درخشان” توصیف کرده است.

به رغم استقبال گسترده ای که از این فیلم شده، اما اکران شدن آن اکنون با مانع روبرو شده است. شماری از بزرگترین فیلم سازان تلویزیون بریتانیا، از جمله برایان لاپینگ، مستندساز پیشکسوت، با شکایتی مانع ازنمایش عمومی فیلم مستند کودتای ۵۳ شده اند. آنان می گویند که این فیلم با مطرح کردن این موضوع که در سریال معروف کانال ۴ با نام “پایان امپراتوری” که توسط آنان ساخته شده و در سال ۱۹٨۵ به نمایش گذاشته شده، اسرار دولت را حفظ  کرده و آن را فاش نساخته اند و این موضوع به اعتبار حرفه‌ای آنان لطمه وارد می کند.

ماجرا از این قرار بوده است که والتر مورچ و تقی امیرانی در فیلم جدید خود از مدارکی استفاده کرده اند که در آن «نورمن داربیشایر» یک مأمور پیشین MI6  سازمان اطلاعاتی بریتانیا مصاحبه شده است. این مصاحبه گویا در نسخه سانسور نشده فیلم ” پایان امپراتوری” بوده ، ولی بعداً حذف شده است. در این مدرک، «نورمن داربیشایر» در باره کودتای مرداد سال ۱۳۳۲ اعتراف کرده است.

در نسخه های بعدی فیلم ” پایان امپراتوری”  که به نمایش در آمده، مصاحبه «نورمن داربیشایر» از نسخه اصلی این فیلم مستند برای جلوگیری از ظن مداخلات دولت بریتانیا در این کودتا، حذف شده است. اما مورچ و امیرانی موفق شده اند  متن باز تولید مصاحبه با «نورمن داربیشایر» را بدست آورند. او در این مصاحبه گفته است: «از طرف ما، روند عملیات کودتا[در ایران] تحت مسئولیت من انجام شده است.»

گاردین در این باره می نویسد: در سال ۱۹٨۵ پژوهشگرانی که برای لاپینگ در گرونادا برای ساختن فیلم “پایان امپراطوری” کار می کردند، با یک افسر سابق اطلاعاتی بریتانیا گفتگو کرده اند که مدعی شده، کودتای سال ۱۹۵۳ در ایران را سازماندهی کرده است. نقش این افسر اطلاعاتی بریتانیا که  نام او «نورمن داربیشایر» است را در فیلم  جدید «کودتای ۵۳» هنرپیشه ای به نام «رالف فینز» ایفا کرده است.

«نورمن داربیشایر» در این گفتگو تمامی جزئیات کودتا را که به زعم او بسیار محاسبه شده بوده و هدف نهایی سرنگونی محمد مصدق؛ نخست وزیر ایران بوده را شرح داده است. این افسر سابق اطلاعاتی بریتانیا اعلام کرده که در چهارچوب” عملیات بوت” او ” مبالغ هنگفتی پول، بیشتر از یک و نیم میلیون پوند انگلیس” برای انجام بهینه عملیات خرج کرده است.

نورمن داربیشایر همچنین افزوده که در این عملیات” او  شخصاً دستورات را صادر می کرده و قیام خیابانی را رهبری می کرده است.”

اما شهادت این افسر اطلاعاتی بریتانیا در سریال تلویزیونی ” پایان امپراتوری” نیامده است. در این رابطه لاپینگ کارگردان  و آلیسون روپر، پژوهشگر اصلی مستند ” پایان امپراتوری” می گویند که مطمئن هستند که شهادت این افسر اطلاعاتی بریتانیا فلیم برداری نشده و او نپذیرفته که مستفیماً  در این باره شهادت بدهد. گاردین می نویسد با این وجود، شهادت انفجارگونه داربیشایر در متن تایپ شده ای ضبط شده است و هفته ای قبل از پخش سریال پایان امپراتوری” در سال ۱۹٨۵ برای “ناجیل هاوکس” خبرنگار” اُبزِروِر” ارسال شده است.

لُرد پوتنام، چهره  مشهور تاریخ سینمای  بریتانیا و  از حامیان امیرانی، آخر این هفته از بروز این جنجال ابراز تاسف کرده و گفته: «برای من بسیار ناراحت کننده است که نسلی از فیلمسازانی که من  برایشان احترام قائل هستم، جلوی یک مستند کاملاً تحسین برانگیز ساخته شده توسط یک گروه با کلاس جهانی را بگیرند.»

به نوشته گاردین از بارون کندی هم خواسته شده که میان دو گروه درگیر فیلمسازان مستند میانجی‌گری کند، اما مذاکرات شکست خورده است. در آخر این هفته، امیرانی و مورچ به نشریه ابزرور Observer گفتند که اکنون برای بدست آوردن حق  انتشار و نمایش فیلم خود با انتخاب دردناکی روبرو هستند. آنان بین یک درگیری حقوقی طولانی یا تغییرات پرهزینه در عناصر مهم فیلم خود که از سریال” پایان امپراتوری” استفاده شده، روبرو هستند.

فیلم مستند «کودتای ۳۲» (Coup 53) ساخته والتر مورچ و تقی امیرانی داستان دخالت آمریکا و بریتانیا در کودتای مرداد ۱۳۳۲ در ایران را روایت می‌کند؛ روایتی که فیلمسازان آن می‌گویند حاصل ده سال کار و تحقیق بوده است.

تقی امیرانی در ابتدا یک فیزیکدان بوده که به سینما و کارگردانی رو آورده است. آثار سینمایی او چندین بار جایزه برده است . او ۶ساله است و از ۴۵ سال پیش در لندن زندگی می کند. وی می گوید کشف شواهدی مبنی بر اینکه یک مآمور آژانس اطلاعاتی بریتانیا موسوم به «ام آی ۶» MI6 ، که عملیات کودتای مرداد سال ۱۳۳۲ را هماهنگی کرده، یک روشنگری بزرگ است.

امیرانی برای تهیه این فیلم از کمک های ارزنده «والتر مورچ»، کارگردان برنده جایزه اسکار بهره مند شده است و در واقع هر دو آنان این فیلم را کارگردانی کرده اند.

این فیلم تصاویر آرشیو شده بی مانندی را در معرض دید تماشاگران می گذارد که تا کنون هیچگاه به طور عمومی منتشر نشده است. این فیلم همچنین با پخش مصاحبه ها با افرادی که در آن عصر در جریان این کودتا بوده اند و با آوردن شواهد جدیدی، پرده هایی را بر می دارد که بخشی از این رویداد را پنهان کرده است.

یادآور می شویم که «والتر مورچ» تدوینگر شناخته شده فیلم‌هایی چون «اینک آخرالزمان» (فرانسیس فورد کوپولا) و «بیمار انگلیسی» (آنتونی مینگلا) است.

تقی امیرانی پیش تر درحاشیه جشنواره فیلم لندن در باره آنچه این فیلم مستند نشان می دهد به خبرگزاری فرانسه گفت: «به یک معنا، این [فیلم] همان نظری را تأیید می کند که ایرانیان طی دهه ها گفته اند. »

خبرگزاری فرانسه نیز در آن زمان نوشت: برای این کارگردان ایرانی، ساخت فیلمی درباره سقوط مصدق «یک موضوع شخصی» بوده است. کنجکاوی وی پس از دیدن تصاویری از محمد مصدق، نخست وزیر سرنگون شده ایران درجریان تظاهرات طرفدار دموکراسی در ایران در سال ۲۰۰۹( اعتراضات موسوم به جنبش سبز) به شدت تحریک شده است. او  به خبرگزاری فرانسه در این باره گفته: این واقعیت که اگر مصدق در قدرت باقی می ماند، می توانست اوضاع ایران تفاوتهای اساسی داشته باشد، در او طنین انداز شده و انگیزه اصلی برای ساخت این فیلم را ایجاد کرده است.

تقی امیرانی همچنین گفته: «برای بسیاری از ایرانیان، از جمله من، مصدق نمایانگر امیدها و آرزوهای یک ایران دموکراتیک و سکولار بوده است.»

یادآور می شویم که در نگاه بخشی از ایرانیان؛ خصوصاً طرفداران جبهه ملی و مصدق، کودتای ۲۸ مرداد، کودتایی بوده است که با طرح و حمایت مالی و اجرایی سرویس اطلاعات مخفی بریتانیا (اس‌آی‌اس) و آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و با همراهی عناصر وفادار به سلطنت در ارتش شاهنشاهی ایران و پشتیبانی مخالفان محمد مصدق، از جمله سید ابوالقاسم کاشانی با هدف سرنگونی دولت قانونی محمد مصدق در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ رخ داد. در آمریکا از آن به نام عملیات آژاکس (Operation Ajax) نیز یاد می‌شود.

شاهرخ بهزادی, رادیو فرانسه: