پرواز هواپیمای شناسایی و جاسوسی الکترونیکی و رادیویی «صدف» نیروی هوایی ارتش برفراز خلیج فارس
بعد از ظهر روز پنجشنبه ۲۰ آذر ۱۳۹۹ دو فروند بمب‌افکن سنگین و راهبردی بی-۵۲اِچ متعلق به اسکادران ۲۰ بمب‌افکن نیروی هوایی آمریکا برفراز خاورمیانه به پرواز درآمدند تا هشداری از سوی ایالات متحده به مقامات رژیم جمهوری اسلامی ایران، فرماندهان سپاه قدس و شبه‌نظامیان وابسته به آنان در عراق بدهند و آن‌ها را از انجام حملات به نیروهای آمریکایی در حال خروج از عراق بترسانند. پیش‌تر، در تاریخ ۳۰ آبان نیز دو فروند بی-۵۲اِچ دیگر از پایگاه هوایی مینوت به العدید در قطر منتقل شده بودند.
پرواز قریب‌الوقوع این دو فروند بمب‌افکن راهبردی باعث شد تا نیروی پدافند هوایی ارتش (پداجا) در آماده‌باش کامل برای مقابله با هرگونه تهاجم هوایی به ایران قرار گیرد. متعاقبا، نیروی هوایی ارتش (نهاجا) از سوی پداجا و نیز فرماندهی اطلاعات و شناسایی ارتش (فاشا) ماموریت یافت تا با استفاده از یکی از سریترین هواپیماهای خود به بررسی وضعیت آمادگی سامانه‌های پدافندی و عکس‌برداری از هواپیماهای نظامی اعزامی آمریکا در پایگاه‌های هوایی واقع در مجاورت خلیج فارس بپردازد.
در این گزارش به بررسی پروازی هواپیماهای بمب‌افکن بی-۵۲اِچ نیروی هوایی آمریکا برفراز خاورمیانه در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۹۹ می‌پردازیم و از تاریخچه و ماموریت جاسوسی یکی از دو فروند بوئینگ ۷۰۷-۳جِ۹سی (Boeing 707-3J9C) شنود الکترونیکی/رادیویی و عکس‌برداری نیروی هوایی ارتش خواهیم گفت.
ماموریت ۳۶ ساعته بمب‌افکن‌های آمریکایی برای هشدار به ایران
روز ۱۹ آذر ۱۳۹۹، به دنبال افزایش احتمال حمله سپاه قدس و شبه نظامیان وابسته آن به نیروهای آمریکایی در حال خروج از عراق، مقامات پنتاگون دستور دادند تا هنگ دوم بمب‌افکن مستقر در پایگاه هوایی بارکسدِیل (Barksdale) دو فروند از بمب‌افکن‌های بی-52اِچ خود را برای انجام یک پرواز ناوبری از این پایگاه واقع در شمال غرب لوئیزیانا به عربستان سعودی و خلیج فارس آماده کند.
برد یک بمب‌افکن بی-۵۲اِچ در پرواز مستقیم ۸۸۰۰ مایل (۱۴۱۶۲ کیلومتر) است، اما با توجه به آن که دو بمب‌افکن به پرواز درآمده از بارکسدِیل برنامه‌ای برای توقف در پایگاه العدید در قطر نداشتند، نیازمند چندین مرتبه سوخت‌گیری هوایی بودند تا بتوانند حدود ۲۷ هزار کیلومتر را بدون توقف پرواز کنند.
نخستین سوخت‌رسانی به این دو بمب‌افکن ۶۰ ساله، در نزدیکی آمریکا و برفراز آب‌های غربی اقیانوس آتلانتیک شمالی توسط یک فروند سوخت‌رسان میان پیکر کِی سی-۱۳۵تی از اسکادران ۱۷۱ سوخت‌رسانی هوایی تحت فرمان گارد ملی میشیگان و یک فروند کِی سی-۱۳۵آر از اسکادران ۱۴۱ سوخت‌رسانی هوایی از گارد ملی نیوجرسی صورت گرفت. پس از آن، دو بمب‌افکن به سمت اروپا پرواز کردند و دقایقی پس از عبور از تنگه جبل‌الطارق، توسط دو فروند کِی سی-۱۳۵آر، این بار از اسکادران ۳۵۱ سوخت‌رسانی هوایی مستقر در پایگاه هوایی میلدِنهال (Mildenhall) برفراز دریای مدیترانه به آن‌ها سوخت‌رسانی شد.
پس از ورود به آسمان خاورمیانه، دو فروند هواپیمای سوخت‌رسان سنگین کِی سی-۱۰آ نیروی هوایی آمریکا از اسکادران ۹۰۸ سوخت‌رسانی هوایی اعزامی به الظفره و دو فروند کِی سی-۱۳۵آر از اسکادران ۴۸۰ سوخت‌رسانی هوایی اعزامی به پایگاه هوایی العدید، به ترتیب از امارات متحده عربی و قطر، به پرواز درآمدند. این چهار هواپیمای سوخت‌رسان به به دو فروند بمب‌افکن بی-۵۲اِچ مورد نظر و نیز دو فروند جنگنده بمب‌افکن ضربتی اف-۱۵ئی و تعداد نامشخصی هواپیمای جنگنده سرکوبگر پدافند هوایی اف-۱۶سی جِی که از امارات و قطر برای اسکورت دو بمب‌افکن مورد نظر به پرواز درآمده بودند، سوخت رساندند.
علاوه بر جنگنده‌های اسکورت‌کننده و سوخت‌رسان‌های فوق الذکر، نیروی هوایی آمریکا یک فروند هواپیمای آواکس از نوع ئی-۳بی برای کنترل ترافیک پروازی و نیز رصد هرگونه جنگنده ایرانی که می‌توانست به بمب‌افکن‌ها آسیب برساند، از الظفره در امارات به پرواز درآورد. همچنین یک فروند هواپیمای اخلالگر رادیویی ئی سی-۱۳۰اِچ نیروی هوایی آمریکا از اسکادران اعزامی ۴۱ جنگ الکترونیک در الظفره پرواز کرد تا در صورت مشاهده تلاش نیروی هوافضای سپاه یا نیروی پدافند هوایی ارتش برای مورد هدف قرار دادن بمب‌افکن‌های آمریکایی با ایجاد پارازیت ارتباطات رادیویی شبکه فرماندهی و کنترل قرارگاه پدافندی خاتم الانبیاء، آن‌ها را از کار بیندازد.
لازم به ذکر است در کنار جنگنده‌های آمریکایی، حداقل سه فروند جنگنده بمب‌افکن ضربتی اف-۱۵اِس اِی نیروی هوایی سلطنتی عربستان سعودی نیز در یک ماموریت آموزشی به اسکورت این دو بمب‌افکن برفراز آسمان این کشور پرداختند. تصاویر این ماموریت آموزشی از سوی یکی از افسران کنترل تسلیحات این جنگنده‌ها تهیه شد، و از سوی وزارت دفاع عربستان سعودی منتشر شد.
آماده باش پداجا و پرواز «صدفِ» نهاجا برفراز خلیج فارس
پرواز مستقیم بمب‌افکن‌های بی-۵۲اِچ به سمت خاورمیانه، سبب نگرانی مقامات لشکری و کشوری جمهوری اسلامی ایران شد و متعاقبا شبکه یکپارچه پدافند هوایی ایران در حالت آماده‌باش قرار گرفت. روز گذشته (۲۲ آذر)، سرتیپ قادر رحیم‌زاده، جانشین فرمانده قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء، در مصاحبه‌ای با رسانه‌های حکومتی در پیوند با پرواز بمب‌افکن‌های آمریکایی در نزدیکی آسمان ایران گفت که حریم هوایی ایران جزو خطوط قرمزِ پداجا محسوب می‌شود و «همان طور که دشمنان پیش از این نیز تجربه کرده‌اند، کوچک‌ترین تجاوز به حریم هوایی کشور با پاسخ کوبنده و آتشین پدافند هوایی مواجه خواهد شد.»
در پی آن، روز گذشته سامانه‌های نشان‌دهنده پرواز هواپیماهای مسافربری، پرواز یک فروند هواپیمای ناشناس را از فرودگاه مهرآباد تهران به سمت جنوب کشور، و حرکت آن را به موازات حریم هوایی کشورهایی چون قطر و امارات متحده عربی نشان دادند. اطلاعات به نمایش درآمده از پرواز این هواپیمای ناشناس در تارنماهای رهگیری زنده هواپیماهای نظامی و غیرنظامی، حاکی از ماموریت شناسایی و جاسوسی این هواپیما و نشانگر پرواز آن در ارتفاع ۳۳ هزار پایی و با سرعت کروز ۵۱۷ گره (۹۵۷ کیلومتر) بر ساعت بود که نشان می‌داد که هواپیمای مورد نظر یک بوئینگ ۷۰۷ نیروی هوایی ارتش است.
بر اساس گفته یکی از پرسنل نیروی هوایی ارتش از پایگاه یکم شکاری که در این رابطه با نگارنده صحبت کرد، هواپیمای مورد نظر، «صدف» با شماره سریال ۸۳۱۶-۵ بوده است. این هواپیما، یک سوخت‌رسان سابق و شنود الکترونیکی کنونی از نوع بوئینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی است که همراه با یک فروند هواپیمای مشابه دیگر به نام «سپهر» در خدمت اسکادران ۱۵ شناسایی نیروی هوایی ارتش در پایگاه یکم شکاری تاکتیکی شهید لشکری تهران قرار دارد.
در سال‌های ۱۳۹۰ الی ۱۳۹۲، زمانی که هر دو هواپیما عملیاتی بودند، «صدف» برای پشتیبانی از ماموریت‌های فاشا (فرماندهی اطلاعات و شناسایی ارتش) و «سپهر» به ماموریت‌های قرارگاه پدافندی خاتم‌الانبیاء اختصاص داشت. اما اکنون به دلیل زیر اورهال بودن «سپهر»، هواپیمای «صدف» به همراه یک فروند هواپیمای «صبا» (خفاش سابق) ماموریت شنود رادیویی و الکترونیکی و نیز شناسایی بصری را در اسکادران ۱۵ شناسایی به انجام می‌رساند.
تاریخچه اسکادران ۱۵ شناسایی؛ سریترین واحد نیروی هوایی ارتش
قدمت این اسکادران به سال ۱۳۵۳ بازمی‌گردد؛ زمانی که دولت‌های ایران و آمریکا و متعاقبا نیروی هوایی شاهنشاهی و سرویس اطلاعات مرکزی آمریکا به همراه سرویس امنیت ملی آن کشور، پروژه‌ای مشترک به نام آیبِکس (Ibex) یا بز کوهی را برای رصد و جاسوسی رادیویی، الکترونیکی و بصری از فعالیت‌های نظامی شوروی سابق و کشورهای متحد آن در همسایگی ایران، چون عراق و یمن شمالی، آغاز کردند. پیرامون این پروژه، نیروی هوایی شاهنشاهی دو فروند هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰ئی و اِچ خود را به ایالات متحده آمریکا فرستاد تا با تجهیز به سامانه‌های شنود رادیویی در کنار ده‌ها سامانه شنود رادیویی و الکترونیکی تاسیس شده در مرزهای شمالی، شمال غرب، غربی و جنوب غربی ایران، به رصد شبانه‌روزی فعالیت‌های نظامی اتحاد جماهیر شوروی سابق و نیز نیروهای نظامی عراق بپردازند.
اسکادران ۱۵ شناسایی، نخستین واحد از فرماندهی استراتژیک هوایی بود که سپهبد امیرحسین ربیعی، آخرین فرمانده نیروی هوایی شاهنشاهی، موفق به راه‌اندازی آن شد. فرمانده و معاونت عملیات این اسکادران همواره در پروازهای حساس آن حضور داشتند و شبانه‌روز می‌توانستند گزارش ماموریت‌های سری‌شان را مستقیم به شخص پادشاه بدهند. چنانچه نظام شاهنشاهی تداوم می‌یافت، اسکادران ۱۵ که قرار بود به هفت فروند هواپیمای آواکس از نوع ئی-۳آ نیز مجهز شود، بنابود تا صورت بروز هرگونه جنگ، از آسمان به یگان‌های تحت امر فرماندهی استراتژیک هوایی فرمان حمله و انجام عملیات‌های نظامی بدهد.
Yesterday, a mysterious recce aircraft of #Iran Air Force flew over #PersianGulf & monitored #USAF activity in #UAE, #Qatar & #SaudiArabia. Many thought it might be an ISR aircraft but in fact it was one of unarmed ELINT/SIGINT RC-707s of #IRIAF‘s 15th Reconnaissance Squadron. pic.twitter.com/N9csw7INlv
— Babak Taghvaee – Μπάπακ Τακβαίε – بابک تقوایی (B) (@BabakTaghvaee1) December 13, 2020
چگونگی پیدایش صدف و سپهر
در راستای توسعه پروژه آیبِکس، نیروی هوایی شاهنشاهی بنا داشت تا دو فروند از شش فروند هواپیمای گشت دریایی پی-۳اِف خود را به رادارهای ویژه و سامانه‌های شنود الکترونیکی تجهیز کند. اما این برنامه در سال ۱۳۵۴ تغییر کرد و به جای آن دو فروند از ۱۴ فروند هواپیمای سوخت‌رسان بدنه متوسط بوئینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی به آمریکا اعزام شدند تا توسط شعبه گرینویل کمپانی امنیتی ئی-سیستمز (E-Systems) به سامانه‌های عکس‌برداری و شنود (جاسوسی) الکترونیکی تجهیز شوند. در آن هنگام، نیروی هوایی ایران نخستین نیروی هوایی در جهان بود که هواپیماهایش به سامانه‌های فوق سری و پیشرفته جاسوسی الکترونیکی ساخت آمریکا مجهز می‌شد که تا آن زمان تنها بر روی هواپیماهای شناسایی نیروی هوایی آمریکا به نام آر سی-۱۳۵ ریوِت جوینت (RC-135 Rivet Joint) تعبیه شده بودند.
در وهله نخست، این دو فروند بوئینگ ۷۰۷ به شش محفظه برای حمل دوربین در زیر و طرفین بدنه خود مجهز شد که دوربین‌های آن می‌توانستند از ارتفاع بسیار بالا همچون ۳۰ الی ۴۰ هزار پایی و از فاصله ۵ الی ۱۰۰ کیلومتری از اهداف خود در عمق خاک عراق و اتحاد جماهیر شوروی عکس‌برداری کنند. سه محفظه در جلو دماغه، دو محفظه در طرفین و ریشه بال‌ها، و یک محفظه در زیر دم قرار داشت. در وهله دوم، قرار بود که هواپیماها به سامانه‌های شنود الکترونیکی نیز تجهیز شوند، اما به علت وقوع انقلاب و پرداخت نشدن هزینه‌های مربوط به آن، پروژه مربوطه که شامل ساخت یک آشیانه و یک مرکز انتشار و بررسی تصاویر این دو هواپیما نیز بود، متوقف شد.
ماموریت دیروز صبا چه می‌توانست باشد؟
در سال ۱۳۸۶ و به دنبال حمله هوایی اسرائیل به راکتور هسته‌ای نیمه‌تمام سوریه در دیرالزور، مقامات جمهوری اسلامی ایران احساس خطر کردند و بودجه نیروهای مسلح را برای مقابله با خطر حمله هوایی اسرائیل و آمریکا به ایران افزایش دادند، و در نتیجه آن نیروی هوایی ارتش نیز مامور شد تا برای افزایش قابلیت‌های جمع‌آوری اطلاعات برای فاشا، هواپیمای سپهر را که سال‌ها زمینگیر بود، عملیاتی کند و هواپیمای صبا را به سامانه‌های جاسوسی الکترونیکی و رادیویی تجهیز کند. متعاقبا، صدف به همراه هواپیمای صبا (خفاش سابق) که یک فروند آر سی-۱۳۰اِچ (RC-130H) است، به انجام ماموریت‌های شنود رادیویی و جاسوسی الکترونیکی هر شب از ساعت ۲۲ الی ۶ صبح (۸ ساعت) بپردازد.
۱۳ نفر خدمه هواپیمای صدف با استفاده از سامانه‌های شنود رادیویی و الکترونیکی هواپیما می‌توانند مکالمات خلبانان جنگنده و افسران سامانه‌های پدافندی کشورهای همسایه و نیز خدمه هواپیماهای نظامی آمریکا را زنده رصد کنند و امواج راداری و سیگنال‌های الکترونیکی مربوط به فعالیت سامانه‌های راداری و پدافند موشکی و نیز جنگنده‌های کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را مورد بررسی قرار دهند و پس از مشاهده موارد مشکوک، از آسمان قرارگاه پدافندی خاتم الانبیاء وابسته به پداجا را مطلع کنند. علاوه بر انجام پروازهای شبانه، این هواپیما به عنوان پست فرماندهی پرنده و حافظ مراسم رژه‌های نیروهای مسلح که در آن جنگنده‌های نیروی هوایی پرواز جمعی داشتند، نیز مورد استفاده واقع شده است و می‌شود.
برخلاف ماموریت‌های شبانه، پرواز دیروز صبح صبا برفراز خلیج فارس ایستایی نبود و در مسیری موازی با حریم هوایی کشورهای حاشیه خلیج فارس صورت گرفت. بنابراین، احتمال آن که ماموریت این هواپیما «مانیتورینگ» یا بررسی فعالیت‌های پروازی جنگنده‌های نیروی هوایی آمریکا و کشورهای متحد آن باشد، منتفی است. به نظر می‌رسد که با توجه به مسیر و ارتفاع پروازی این هواپیما، هدف از آن پرواز که به احتمال زیاد فرماندهان نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش هم در آن حضور داشتند، جمع‌آوری اطلاعات در رابطه با رادارهای هشدار زودهنگام و سامانه‌های پدافندی آمریکا در کشورهای حاشیه خلیج فارس، و نیز عکس‌برداری از پایگاه‌های هوایی الظفره و العدید و جنگنده‌های در حال پرواز بوده باشد.