نگاهی به تعطیلی و نقل مکان جمعه‌بازار پروانه تهران
زوال هویت فرهنگی شهر تهران
جمعه‌های تهران برای خیلی از علاقه‌مندان به هنرهای دستی و سنتی یک معنا داشت: جمعه‌بازار پارکینگ پروانه
مانند بسیاری از نشانه‌های فرهنگی تهران، این بازار نیز تعطیل و جابه‌جا شد و به تاریخ پیوست.
برای چند دهه در خیابان جمهوری و خلوتی جمعه‌های چهارراه استانبول، شلوغی و جمعیت ورودی جمعه‌بازار کاملاً مشخص بود. در روزهای اوج این بازار، تقریباً ۲۰ هزار نفر برای خرید یا تماشا به این پارکینگ طبقاتی می‌آمدند.
پس از مدت‌ها بلاتکلیفی و بعد از بارها تکذیب تعطیلی و یا جابه‌جایی «جمعه‌بازار پارکینگ پروانه» سرانجام این بازار به اراضی عباس‌آباد کوچانده شد.
صبح جمعه ۱۹ دی‌ماه، با حضور پیروز حناچی شهردار تهران، آیین بازگشایی جمعه‌بازار پروانه در محل جدید در اراضی عباس‌آباد برگزار شد.
جمعه‌بازار پروانه بخشی از هویت شهری تهران معاصر بود. با بیش از بیست سال قدمت، نامش را در فهرست راهنمای تهرانگردی بازکرده بود. کمتر گردشگری بود که جمعه را در تهران باشد و سری به پارکینگ پروانه نزند.
طبقه «عتیقه‌فروش‌ها» که شروع‌کنندگان جمعه‌بازار هم بودند از دیدنی‌ترین جاها بود. از ساعت و آلبوم و صفحه قدیمی گرفته تا لاله‌های تراشکاری‌شده و ابریق‌های مسی را می‌شد در آن جا یافت.
طبقات دیگر را لباس‌فروش‌ها، نقاش‌ها، دانشجویان دانشکده‌های هنر، چرم‌دوزها و فروشندگان زیورآلات پر کرده بودند. عبور از لابه‌لای هر ردیف هیجانی جداگانه داشت و عطر و بویی ویژه.
اما همه آن چه باعث رونق جمعه‌بازار شده بود کم‌کم باعث تعطیلی آن شد. جمعیت زیاد بازدیدکننده بعد از ماجرای آتش‌سوزی پلاسکو، بهانه خوبی دست شهرداری تهران داد تا زمزمه تعطیلی این بازار را سر زبان‌ها بیندازد. همه‌گیری کرونا نیز تیر آخر بود و سرانجام در پارکینگ پروانه به روی فروشندگان بسته شد.
شلوغی بیش از اندازه، بساط‌های پهن‌شده روی زمین، سرویس بهداشتی نامناسب، رواج سرقت و جیب‌بری از دلایلی بود که برای تعطیلی جمعه‌بازار بیش از بقیه دلیل‌ها بیان می‌شد؛ اما مهم‌تر از همه «امنیت» بود.
پلاسکو؛ زنگ خطر
ساختمان پلاسکو، در ضلع شمال شرقی چهارراه استانبول و در نزدیکی محل پارکینگ طبقاتی پروانه، روز پنج‌شنبه ۳۰ دی ۱۳۹۵ بر اثر آتش‌سوزی فروریخت و ۵۶۰ واحد تجاری در آن نابود شدند. این حادثه جان ۲۱ شهروند، ازجمله ۱۵ آتش‌نشان را گرفت. پس از آتش‌سوزی سید جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران، گفت درباره وضعیت ایمنی ساختمان پلاسکو هشدار داده شده بود.
این ساختمان در مصادره بنیاد مستضعفان بود. بهره‌برداری از پارکینگ پروانه نیز از سوی شهرداری، مالک پارکینگ طبقاتی، به این بنیاد واگذارشده است.
زمستان دو سال پیش معاون توسعه ساختمان و انرژی بنیاد مستضعفان، در پاسخ به شایعه تملک پارکینگ پروانه از سوی بنیاد مستضعفان و نگرانی‌ها نسبت به تعطیلی جمعه‌بازار، با تکذیب این موضوع گفت: «خرید این پارکینگ و تملک آن از طرف بنیاد مستضعفان به‌هیچ‌وجه صحت ندارد.»
وی به غرفه‌داران اطمینان داد: «به‌هیچ‌وجه قرار نیست کسب‌وکار جمعه‌بازار پارکینگ پروانه به دلیل عملیات مقاوم‌سازی آن تعطیل شود.»
کرونا؛ بهانه
۲۶ خرداد ۹۹ شهردار منطقه ۱۲، در جلسه‌ای با کسبه جمعه‌بازار پاساژ پروانه، به‌صراحت اعلام کرد که قرار است بازار به پارک شهر منتقل شود. علی‌محمد سعادتی گفت که آخرین قرارداد حقوقی پاساژ پروانه، قراردادی سه‌ساله بود و بهمن سال ۱۳۹۸ این قرارداد به پایان رسیده است. به گفته شهردار منطقه ۱۲، پارکینگ ۲۷ اخطار درزمینه آتش‌سوزی دریافت کرده بود.
با شیوع کرونا در ایران، جمعه‌بازار پروانه به مدت چهار ماه تعطیل شد اما هیچ عملیات عمرانی در طی زمان تعطیلی در آن انجام نشد.
با وجود آن که بنیاد مستضعفان به کسبه اطمینان داده بود که «هیچ جای نگرانی نسبت به آینده فعالیت فعلی این پارکینگ وجود ندارد و شایعات مطرح‌شده درباره تعطیلی کسب‌وکار جمعه‌بازار پارکینگ پروانه» صحت ندارد، اما جمعه نوزده دی‌ماه، در آیین بازگشایی جمعه‌بازار روانه در اراضی عباس‌آباد که با حضور شهردار تهران برگزار شد، اندک امیدهای باقیمانده بین اهالی جمعه‌بازار نیز به ناامیدی مبدل گشت.
این جا دیگر «پروانه» نیست
یک هفته از جابه‌جایی بازار روانه گذشته است. از ۱۲۰۰ غرفه‌دار، تنها ۳۰۰ نفر توانستند در محل جدید کاسبی‌شان را از سر بگیرند. فضای محدود، راهروهای تنگ و میزهای به هم چسبیده از همان ابتدا غرفه‌داران را متعجب کرد.
درحالی‌که شهردار و همراهانش خوشحال از افتتاح محل جدید، بعد از یک خوش‌وبش کوتاه و سخنرانی، محل را ترک کردند، فروشندگان ساعت‌ها در فضای باز و سرما منتظر مشتریانی ماندند که باید فاصله‌ای طولانی و بدون تابلو راهنما را از مترو تا محل بازار طی می‌کردند.
سرما تنها مشکل غرفه‌داران نبود. بی‌برنامگی یک سال گذشته بسیاری را ناامید یا ورشکسته کرده بود. تعدادی از غرفه‌داران در گفت‌وگو با ایندیپندنت فارسی بیان کردند که به نظر آن‌ها «جمعه‌بازار» دیگر وجود خارجی ندارد.
مینا، یکی از فروشندگان می‌گوید: «اسمش را عوض کنند بهتر است. این جا دیگر بازار پروانه نیست. چیزی شبیه طرح سامان‌دهی دست‌فروش‌هاست که شهرداری هرچند وقت یک‌بار اجرا می‌کند. خواستند ما را هم مثل دست‌فروش‌های مترو از سرخودشان باز کنند.»
فروشندگان جمعه‌بازار بارها بر سر عنوان «دست‌فروش» با شهرداری در جدل بوده‌اند. فروشندگان جمعه‌بازار هر هفته برای محلی که اشغال می‌کردند، اجاره می‌پرداختند و قبضی به آن‌ها داده می‌شد. نام و مشخصات آن‌ها به‌سادگی قابل‌دسترسی بود و برخی بالای ده سال محل مشخص داشتند. فروش اجناس تولیدی کارخانه‌ها در آن ممنوع بود و تولیدکنندگان آثار هنری خود یا دوستانشان را مستقیماً برای فروش عرضه می‌کردند. کاتالوگ، کارت ویزیت و اطلاعات تماس خود را در اختیار مشتریان قرار می‌دادند.
احمد، فارغ‌التحصیل صنایع‌دستی که چند سال زیورآلات نقره در این بازار می‌فروخت می‌گوید: «اطمینان به ما کم از اطمینان به مغازه‌دار نبود. کسانی درباره ما تصمیم گرفتند که حتی یک‌بار پایشان را در پروانه نگذاشته بودند. ۲۰ سال حتی یک سرویس بهداشتی این جا نساختند. این‌همه اجاره پرداخت کردیم اما باورتان می‌شود که یک‌بار این جا را شست‌وشو یا ضدعفونی نکردند؟ جارو کردن هم بر عهده خودمان بود.»
فاطمه که هر هفته از کرج برای فروش لباس‌های دست‌دوزش به پروانه می‌آمد می‌گوید خیاط‌خانه‌اش را تعطیل کرده و کارگرهایش هم بیکار شده‌اند: «ما با مغازه‌ها نمی‌توانیم کار کنیم. کمیسیونی که از ما می‌گیرند غیرمنصفانه است. پول کارها را چند ماه نگه می‌دارند. در پارکینگ پروانه مشتری حتی به من سایز و رنگ می‌داد و هفته بعد می‌آمد جنس را تحویل می‌گرفت. راضی بود و با دوستانش برمی‌گشت. مشکلات ما زیاد بود. لباس‌ها زیر دست‌وپا کثیف می‌شد، در زمستان و تابستان تهویه هوا نداشتیم. خیلی از افراد از روی کار هم کپی می‌کردند اما به‌هرحال یک خانواده بودیم.»
تهران، شهر بی‌دفاع
سال‌هاست که کارشناسان درباره وقوع فاجعه در بافت قدیم تهران، مخصوصاً در محدوده بازار بزرگ، هشدار می‌دهند.
راهروهای تنگ بازار بزرگ، مغازه‌هایی که اجناس قابل اشتعال در آن‌ها بدون رعایت موازین ایمنی روی‌هم تلنبار شده‌اند و ساختمان‌هایی که نیروهای امداد و نجات و آتش‌نشانی قابلیت دسترسی سریع به آن‌ها را ندارند، تهران را در برابر وقوع فجایعی نظیر پلاسکو، بی‌دفاع کرده است.
شهرداری تهران سال‌هاست که عزمی جدی درباره حل این مشکلات ندارد اما به‌جای آن، هر مکانی که یادآور خاطرات جمعی تهرانی‌ها بوده است را یا تغییر داده و یا تخریب کرده است.
حفر تونل مترو در کنار ساختمان‌های تاریخی، ایجاد زیرگذر چهارراه انقلاب، تغییر نمایه میدان ونک و انقلاب و دادن جواز تخریب به بناهای مشهوری چون ساختمان پاسال و خانه‌های قدیمی خیابان فلسطین تنها گوشه‌ای از فهرست بلند هویت‌زدایی از تهران است.
و این بار تعطیلی جمعه‌بازار تهران، یکی دیگر از دیدنی‌های تهران را به خاطره‌ها سپرد.