رویای صادرات غیرنفتی ۲۰ میلیارد دلاری ایران به عراق در آستانه شکست است
عراق یکی از مهم‌ترین مراکز سرمایه‌گذاری دنیا است و توسعه مناسبات اقتصادی و سیاسی با این کشور، اهمیتی راهبردی در سیاست‌های امنیتی، منطقه‌ای و بین‌المللی ایران با داشتن بیش از ۱۴۵۰ کیلومتر مرز مشترک با این کشور دارد. این توسعه همچنین بخشی از رقابت جمهوری اسلامی ایران با عربستان و آمریکا در منطقه خاورمیانه است.
اما همه محدودیت‌ها برای رفت‌وآمد به عراق مربوط به کرونا و قوانین تجارت نیست
در حال حاضر ترکیه، چین، اردن و هند رقبای ایران در بازار عراق محسوب می‌شوند که در این میان ترکیه ایران را رقیب سیاسی سنتی خود نیز در این کشور می‌داند. ایران در برابر این کشورها بیش از همه به نفوذ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جنوب عراق متکی است.
در سال گذشته میزان صادرات غیرنفتی اعلام شده از سوی منابع رسمی ایرانی به کشور عراق ۹ میلیارد دلار بوده است.
عراق فرصت تنفس برای اقتصاد ایران در دوران تحریم
با اعمال تحریم‌های آمریکا، دولت‌های دهم، یازدهم و دوازدهم تمام تلاش خود را برای توسعه مراودات مالی با کشور عراق به‌عنوان دومین بازار بزرگ صادرات غیرنفتی و عمق راهبردی منطقه به کار بستند. حسن روحانی هدف‌گذاری تجارت ۲۰ میلیارد دلاری تا سال ۱۴۰۰ با عراق را پیش‌بینی‌کرد، موضوعی که از نظر فعالان اقتصادی تحقق آن رویایی است. ایران بازار عراق را مهم‌ترین فرصت برای تنفس اقتصادی در شرایط سخت تحریم هم می‌داند.
با روشن شدن نشانه‌های رکود تورمی کمرشکن در کنار خطرپذیری بالای سرمایه‌گذار ناشی از تحریم، فرصت‌های تجاری کشورهای همسایه به‌خصوص عراق بیش از گذشته در مرکز توجه فعالان اقتصادی بخش خصوصی ایران در بخش‌های عمرانی، خدماتی و صادرات قرار گرفت.
خط مرزی مشترک آبی، بندر خرمشهر و مرزهای زمینی استان خوزستان، کنار مرزهای غربی کشور همان‌طور که در دوران جنگ ایران و عراق نخستین نقاط آسیب‌دیده و مورد هجوم واقع شده بودند، در دوران پس از جنگ نیز بیشترین پتانسیل را برای تجارت با کشور عراق داشتند.
طبق آمار بیشترین تجارت ایران طی یک دهه گذشته با همسایگان به ترتیب با عراق، امارات متحده عربی، افغانستان، ترکیه و پاکستان بوده که برای روشن‌تر شدن موضوع می‌توان گفت که میزان تجارت ایران با عراق از مجموع رقم تجارت ایران با ترکیه، افغانستان و پاکستان بیشتر است.
رفت‌وآمد میلیونی مردم ایران در ایام مناسبتی مانند اربعین به شهرهای مذهبی عراق، به‌خصوص شهر کربلا، سابقه تاریخی طولانی رفت‌وآمد روحانیون و طلاب شیعه ایرانی به مدارس دینی در شهر نجف، مهاجرت نیروی کار ایرانی به عراق که این کشور را مبدل به یکی از پنج مقصد مهم مهاجران ایرانی‌ها طی یک دهه گذشته کرده است، در کنار استفاده شهروندان عراقی از فرصت ارزان‌قیمت درمان، گردشگری و خرید، پتانسیل روابط ایران و عراق را به‌خصوص در حوزه تجارت خُرد و گردشگری طی سال‌های اخیر تقویت کرد.
قراردادن این مسائل کنار نقش ایران در سیاست داخلی عراق پس از استیلای داعش بر بخشی از این کشور و مشارکت فعال در شکست داعش و ایجاد بسیج مردمی (حشد شعبی) نیز قسمت دیگر پازل نفوذ ایران در عراق است که به‌نوعی ضامن تنوع فعالیت‌های اقتصادی ایران در این کشور نیز است.
ورود نخستین گروه سرمایه‌گذاران و تجار ایرانی به عراق پس از سقوط صدام
در ماه‌های نخست پس از سقوط صدام و حزب بعث در عراق و روی کار آمدن دولت شیعه، نخستین گروه سرمایه‌گذاران خُرد که در بازار این کشور حاضر شدند، ایرانی‌ها بودند که به دلیل ارزش پایین پول ملی این کشور پس از جنگی طولانی و فرسایشی و شکست برابر آمریکا، تمایل به کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری در شهرهای جنوبی و مذهبی به‌خصوص در حوزه‌های عمرانی و خدماتی داشتند.
همچنین در دوران تهدید دولت مرکزی عراق از سوی داعش و نفوذ روزافزون این گروه، تجار و فعالان اقتصادی و نیروی کار ایرانی در عراق ماندند و به فعالیت خود ادامه دادند و حکومت ایران به‌صورت فعال تلاش کرد در این فرصت دامنه تنوع مناسبات اقتصادی خود را با عراق گسترش دهد.
مراودات اقتصادی در دوره کاهش ارزش پول ملی ایران، کنار بی‌ثباتی اقتصادی و خطرات آن برای حفظ سرمایه در این کشور، از اوایل سال ۹۰ میل به تجارت با عراق را افزایش داد.
پس از اعمال تحریم‌های شدید اقتصادی آمریکا علیه ایران، با وجود وعده‌های مسئولان عراقی و ادعای مقامات ایرانی، بخش مهمی از فرصت اقتصادی و تجاری ایران و عراق به‌خصوص در ابعاد خُرد و پروژه‌های عمرانی تحت تأثیر قرار گرفت و آن چه باقی ماند بیشتر تجارتی کلان در حوزه صادرات مصالح ساختمانی، محصولات پتروشیمی و اقلام کشاورزی و صنعت برق بود.
اما از سال ۹۶ به این‌سو حضور چین، روسیه، ترکیه، عربستان، هند و اردن در کنار کشورهایی مانند ایتالیا برای نفوذ بیشتر در بازارهای عراق با تعرفه‌های رقابتی به شکلی است که عملاً توان رقابت در بخش خدماتی، عمرانی و صادرات کالای ایرانی برابر رقبا در بخش عمده بازار عراق کاهش پیدا کرده است.
کمبود مواد اولیه و افزایش هزینه تولید و بحران در اقتصاد در ایران نیز مزید بر علت شده‌اند، تا روند روبه‌رشد روابط اقتصادی و تجاری میان ایران و عراق متوقف شود.
عراقی‌ها به دنبال کاهش نفوذ سیاسی و اقتصادی ایران در این کشور
حالا طی روزهای گذشته بعضی اعضاء اتاق بازرگانی ایران، از جمله حمید حسینی عضو اتاق بازرگانی ایران و عراق اعلام کرده‌اند که دولت این کشور سخت‌گیری‌های زیاد و جدیدی را برای صدور ویزای تجاری برای ایرانیان وضع کرده است. این در حالی است که در همین مدت دولت ایران شرایط صدور ویزا برای شهروندان عراقی را تسهیل کرده است.
طبق نظر یکی از فعالان تجاری در جنوب کشور، مسؤولین عراقی در وهله نخست به دلیل کرونا شرایط سخت‌گیرانه‌ای را برای صدور ویزا برای اتباع ایرانی در نظر گرفتند و پس از آن مسائل امنیتی را بهانه این موضوع قرار دادند و در نهایت تلاش رقبای ایران در بازار عراق زمینه محدود شدن تنوع مراودات اقتصادی را با این کشور فراهم کرده است.
این فعال اقتصادی همچنین می‌گوید: «موج مهاجرت کارگران روزمزد از ایران به عراق با ویزای تجاری و سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها در اقتصاد این کشور به‌خصوص در استان بصره و شهرهای مذهبی از ابتدای سقوط صدام زیاد بود، اما طی دو سال گذشته به دلیل رکود در بازار ایران و افزایش خطر کار اقتصادی، شدت بیشتری پیدا کرده است که همین موضوع هم باعث نگرانی‌های مسؤولین محلی شده تا قوانین کار و تجارت برای ایرانی‌ها در عراق برخلاف مسیر تلاش دولت ایران برای افزایش مبادلات اقتصادی سخت‌گیرانه‌تر شود. در بحث صادرات هم ذی‌نفعان دیگر سنگ‌اندازی زیادی انجام می‌دهند تا به‌صورت کلی به حضور ایرانی‌ها در بازار این کشور خاتمه دهند.»
درگیری‌های اجتماعی، مشکلی دیگر در روابط
اما همه محدودیت‌ها برای رفت‌وآمد به عراق مربوط به کرونا و قوانین تجارت نیست. پس از آن که در سال ۱۳۹۶ دولت ایران رفت‌وآمد شهروندان عراقی را به محدوده منطقه آزاد اروند در استان خوزستان بدون ویزا و آزاد اعلام کرد، همچنین با تسهیل صدور ویزا گردشگری و درمانی برای شهروندان عراقی با هدف استفاده از این پتانسیل به‌منظور ارزآوری و جذب گردشگر، تبلیغات منفی زیادی در این خصوص در ایران و عراق انجام شد.
تظاهرات و اعتراض به ایجاد خانه‌های خاص برای ارائه خدمات جنسی به شهروندان عراقی در شهرهای مذهبی ایران و استان خوزستان و گرانی اقلام غذایی، مسکن و خدمات به دلیل افزایش تقاضا، باعث برخورد مردم در ایران با شهروندان عراقی شد و از سوی دیگر اتفاق‌های مشابه در عراق نیز شرایط را برای ایرانیان ساکن این کشور سخت کرد.
یک مقام اجتماعی در استانداری خوزستان پیرامون این موضوع به ما گفت: «مقام‌های امنیتی ایران و عراق اعتقاد دارند چنین برخوردهایی سازمان‌دهی شده است تا مراودات مردمی و اجتماعی مردم دو منطقه که زمینه توسعه تنوع تجاری است کم‌رنگ شود. همچنین سرمایه‌گذاران در بندر بصره که به دنبال ساخت بزرگ‌ترین بندر تجاری با ایجاد باراندازند و اعتقاد دارند این بندر رقیب بندرهای مهم ایران از جمله بندر امام خمینی است، تلاش دارند که از نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران در این استان کم کنند.»
این مقام توضیح داد: «در زمان استانداری عبدالحسن مقتدایی، ابتدای دولت حسن روحانی با توجه به گشایش برجام شرایطی فراهم شده بود که در یک برنامه سه‌ساله بیش از سه میلیون گردشگر عراقی به خوزستان و جنوب ایران سفر کنند و این موضوع باعث توسعه اقتصادی عمرانی در منطقه شود. اما از یک سو ظرفیت‌های لازم برای این مهم در منطقه آزاد اروند موجود نبود. همچنین استان خوزستان هم امکانات درمانی و اقامتی لازم را نداشت. این فرصت طلایی در جنوب ایران مانند فرصت مشابهی که در شهرهای شمالی در ابتدای استقلال کشورهای هم‌مرز برای رونق اقتصاد خُرد و منطقه‌ای وجود داشت، از دست رفت.»
با توجه به شرایط فوق می‌توان گفت ایران در حوزه توسعه تنوع تجاری با عراق برخلاف دورنمای افزایش میزان صادرات غیرنفتی به ۲۰ میلیارد دلار در آستانه شکست قرار دارد. در این خصوص به نظر می‌آید با وجود این که کارگران ایرانی برای کار، تجار برای سرمایه‌گذاری و شهروندان برای گردشگری مذهبی به دنبال سفر به عراق هستند، مسئولین عراقی بیشتر تمایل دارند هرچه سریع‌تر و بیشتر مراودات با ایران کم شود.