قاضی ناصر سراج، رئیس پیشین سازمان بازرسی کل کشور، که پیش از این خبر تایید نشده بازداشت او به اتهام جاسوسی منتشر شده بود، به دادستانی نظامی تهران منصوب شده است. وی در طی مراسم تودیع و معارفه ای که در دادستانی نظامی تهران واقع در سازمان قضایی نیروهای مسلح برگزار شد، جانشین عباس ترکی شد. این تغییر در حالی صورت می‌گیرد که دادستانی تهران اعلام کرده کیفرخواست ۱۰ مسئول متهم در پرونده سرنگونی پرواز پی اس ۷۵۲ صادر شده است. اما با گذشت بیش از ۱۵ ماه هنوز هویت این افراد پنهان نگه داشته شده است.
بر اساس اخبار غیررسمی که پیش از این در اختیار «زیتون» قرار گرفت، نیروهای اطلاعات سپاه، نهاد بازداشت کننده سراج در سال ۹۸ در تفتیش از منزل او، مقادیر قابل توجهی مدارک در این رابطه را ضبط کرده است. به گفته این منبع موضوع جاسوسی «ناصر سراج» را اطلاعات سپاه از مدتی پیش به‌صورت نامحسوس رصد می‌کرد تا اینکه رییس قوه قضائیه، پس از مشورت با محمدی گلپایگانی٬ رییس دفتر آیت‌الله خامنه‌ای، قرار بازداشت وی را صادر کرد. اخباری همچنین درباره دستگیری او بخاطر اختلاس‌های کلان در ساخت و سازهای غیرمجاز و غیرقانونی در «باستی هیلز» لواسان و «هفت سنگان» قزوین منتشر شده بود. با وجود این، اخبار مربوط به جاسوسی و اساس بازداشت سراج تکذیب شد.
با آمدن ناصر سراج به دادستانی نظامی تهران و در شرایطی که به گفته ترکی، دادستان نظامی پیشین پرونده ۱۰ متهم سپاه پاسداران در آستانه صدور رای قرار دارد، این شائبه را ایجاد کرده که چنین انتصابی با پرونده هواپیمای اوکراینی نمی‌تواند بی‌ارتباط باشد. اما این ارتباط در چه زمینه‌ای است و سراج قرار است چه نقشی در پرونده هواپیمای اوکراینی بازی کند؟
ارتباطات میان بخش نظامی و غیرنظامی، حلقه مفقوده در گزارش ایران
پیش از این، سه روز مانده به سال ۱۴۰۰، سازمان هواپیمایی کشوری گزارش نهایی و مفصل خویش را از چگونگی سقوط پرواز ۷۵۲پی اس اوکراین را به زبان فارسی و انگلیسی منتشر کرد. گزارشی که به باور دولت‌های اوکراین و کانادا و همچنین انجمن خانواده‌های قربانیان پرواز ۷۵۲ چیزی جز تلاش برای انکار حقیقت نبود.
دولت‌های اوکراین و کانادا، خانواده های قربانیان و همچنین گزارشگر سازمان ملل معتقدند که سپاه پاسداران به عمد هواپیمای اوکراینی را ساقط کرده است. اما در این گزارش چه آمده و چه نکاتی را برشمرده است؟ آیا در این گزارش هیچ حقیقتی را نمی‌توان استخراج کرد و آن را در کنار قطعات دیگر پازل شلیک به هواپیما قرار داد؟ آیا این گزارش پرسش‌های جدیدی را طرح نمی‌کند و داده‌هایی برای تقویت فرضیه سقوط عمدی هواپیما ندارد؟
ملاحظات اوکراین و کانادا بر گزارش ایران
مقامات اوکراینی بر پایه چند دلیل معتقدند که گزارش ایران صرفا توجیهی برای اقدامات جمهوری اسلامی است و نتیجه‌گیری آن گزینشی و گمراه کننده است. به گفته وزیر امور خارجه اوکراین این گزارش نیست بلکه مجموعه اطلاعات تحریف شده‌ای است که دلایل اصلی و تمام جزییات را نشان نمی‌دهد. به باور کارشناسان اوکراینی این گزارش اطلاعاتی درباره چگونگی ارتباط میان بخش نظامی و غیر نظامی ارائه نمی‌کند و از این رو اوکراین خواهان شنود مکالمات تیم اپراتور موشکی سپاه شده است. درخواستی که تاکنون از سوی جمهوری اسلامی رد شده است.
به گفته وزیر امور خارجه اوکراین این گزارش نیست بلکه مجموعه اطلاعات تحریف شده‌ای است که دلایل اصلی و تمام جزییات را نشان نمی‌دهد.
گفته می‌شود دولت کانادا نیز به زودی ملاحظات خویش را در زمینه این گزارش ارائه خواهد کرد. اقدامی که اوکراینی ها پیشتر با ارائه پاسخی ۹۰ صفحه‌ای به تهران ارسال کرده‌اند. کانادا همچنین خواستار اصلاحیه دستور العمل‌های ایکائو در این زمینه شده است به نحوی که دست کشورهای ذینفع را برای انجام تحقیقات مستقل باز کند.
گزارش ایران چه پرسش‌های تازه ای ایجاد می‌کند؟
از مجموع گزارش ۱۴۳ صفحه‌ای سازمان هواپیمایی کشوری، شاید بتوان گفت تنها ۴ تا ۵ صفحه قابل تامل وجود دارد، که به تدابیر پیش بینی شده برای ارتقای امنیت پروازها در شب حادثه و همچنین موقعیت سامانه پدافند هوایی پیش از شلیک به هواپیمای مسافربری اشاره دارد. نکته مهم در بخش تدابیر پیش بینی شده برای «ارتقای امنیت پروازها» تاکید گزارش بر هماهنگی عالی میان بخش غیرنظامی و نظامی در شب حادثه است.
در گزارش آمده است که طبق تدابیر پیش بینی شده، امنیت پروازها بر اساس اولویت ریسک آن طبقه بندی شده و برای هر طبقه‌بندی پروتکل ویژه‌ای تهیه شده است. بر این اساس گزارش تصریح دارد که پرواز پی اس ۷۵۲ اوکراین در طبقه‌بندی پروازهایی قرار می‌گیرد احتمال صدمه دیدن آنان بر فرض بروز درگیری هوایی «ناچیز» است. با این وجود پروتکل این پرواز « صدور مجوز پرواز پس از شناسایی از سوی پدافند و عدم صدور هشدار حمله هوایی» بوده است.
نقض پروتکل امنیت پروازی
اما در بخش مربوط به «اطلاعات شلیک» این گزارش که بر گرفته از اطلاعات واحد سپاه است، نکاتی کاملا متناقض آورده شده. در گزارش آمده است که ساعت ۴:۵۴ دقیقه سامانه سیار شلیک کننده ۱۰۰ متر جابجا می‌شود. اما به دلیل این جابجایی هیچ اشاره‌ای نمی‌شود. سامانه مذکور بر پایه گزارش تا ساعت ۶:۰۷ دقیقه در حالت انتظار قرار داشته و از آن زمان به بعد در حالت عملیاتی قرار می‌گیرد. این بدین معنی است که هشداری برای یک حمله هوایی محتمل صادر شده است و پس از آن سامانه در حالت عملیاتی قرار گرفته. پرسش این جا است که چگونه با وجود صدور هشدار حمله هوایی، واحد مقرب فرودگاه مهرآباد اجازه پرواز هواپیمای اوکراینی را در ساعت ۶:۱۱ صادر کرده و پروتکل مورد اشاره را نقض کرده است؟
گزارش مدعی است لحظاتی پیش از شلیک، ارتباط میان سامانه سیار و مرکز پدافند قطع شده و هیچ مکالماتی نیز ضبط نشده است. اما هیچ توضیحی درباره علل وقوع این خطاها نمی‌دهد.
اگر پروتکل ادعایی سازمان هواپیمایی کشوری وجود خارجی داشته و هماهنگی میان بخش نظامی و غیر نظامی در سطح عالی برقرار بوده، چطور می‌توان تصور کرد واحد مقرب فرودگاه مهرآباد هیچ اطلاعی از هشدار حمله هوایی نداشته و یک دقیقه پیش از شلیک به هواپیما یعنی راس ساعت ۶:۱۳ به پرواز اوکراینی پیام می‌دهد و اجازه صعود به ۶۰۰۰ پا را صادر می‌کند بدون آن که هشداری در زمینه حمله هوایی برای هواپیمای اوکراینی ارسال کند؟ گزارش مدعی است لحظاتی پیش از شلیک، ارتباط میان سامانه سیار و مرکز پدافند قطع شده و هیچ مکالماتی نیز ضبط نشده است. اما هیچ توضیحی درباره علل وقوع این خطاها نمی‌دهد. دلیل جابجایی سامانه به میزان ۱۰۰ متر چه بوده؟ دلیل قطع ارتباط میان سامانه سیار و مرکز چه بوده؟ دلیل ضبط نشدن مکالمات اپراتور سامانه چه بوده و از همه مهمتر چه پیامی در ساعت ۶:۰۷ به سامانه سیار ارسال شده که سامانه را از حالت انتظار به حالت عملیات در آورده و در آن ۷ دقیقه چه گذشته که سیستم مخابراتی سامانه قطع شده است؟ 
سه پروازی که می‌توانست به سرنوشت پرواز اوکراینی دچار شود
نکته دیگری که در گزارش آگنس گزارشگر ویژه سازمان ملل نیز بدان اشاره شده، اشتباه گرفته نشدن دست کم سه پرواز دیگر است که پس از جابجایی ادعایی سامانه سیار تور، همان مسیر پرواز اوکراینی را طی کرده‌اند. در گزارش سازمان هواپیمایی کشوری آمده است که پیش از پرواز ۷۵۲، پرواز ۴۹۱ قطر ایرویز به مقصد دوحه، پرواز ۸۷۳ ترکیش ایرلاین به مقصد استانبول و همچنین پرواز ۱۱۸۵ اطلس گلوبال به مقصد استانبول نیز به ترتیب در ساعت ۵:۰۰، ۵:۰۷ و ۵:۱۷ فرودگاه بین‌المللی را ترک کرده‌اند. این سه پرواز به طور مشخص از محلی عبور کرده‌اند که سامانه دچار مشکل شده مورد ادعا می‌بایست آنان را نیز به عنوان هدف متخاصم شناسایی می‌کرد. اما واقعیت این است که در گزارش آمده سامانه مذکور ساعت ۶:۰۷ دقیقه در حالت عملیاتی قرار می‌گیرد. در این شرایط به وضوح می‌توان گفت که پیامی به سامانه مخابره شده که خبر از حمله هوایی داده در حالی که پیشتر خبری از حمله هوایی نبوده است. اما گزارش هیچ توضیحی درباره منشا این خبر نداده و علامت سئوال دیگری را مقابل دید ناظران قرار می‌دهد. 
این نکته از آنجا اهمیت دارد که سپاه پاسداران همچنان بر این ادعا مصر است که گزارش‌هایی مبنی بر حرکت موشک های کروز به سمت تهران دریافت کرده است. در این زمینه اخیرا ویدئویی منتسب به این سازمان نظامی منتشر شده که در آن سناریویی معکوس نوشته شده و اپراتور پدافند در بازجویی زیر سئوال است که چرا در شلیک به هدف متخاصم تردید کرده و باعث شده تا اهداف استراتژیک از جمله فرودگاه مورد هدف موشک قرار گیرد. چنین ویدئوی تبلیغاتی نشان می‌دهد که سپاه همچنان بدون ارائه سند و مدرکی می‌خواهد به خبر جعلی شلیک کروز اصالت ببخشد و آن را دلیل مبنایی شلیک پدافند به سمت هواپیما عنوان کند.
و بالاخره گزارش اشاره دارد که وقوع خطاهایی چون شناسایی اشتباهی هدف، نادیده گرفتن دستورالعمل شلیک، خطا در تنظیم مجدد شمال سامانه و قطع ارتباط میان سامانه سیار تور با مرکز پدافند عامل حادثه بوده است. چنین ادعایی در صورت صحت نشان می‌دهد که افرادی غیر متخصص و ناآگاه از سیستم پدافند مدیریت آن سامانه را بر عهده داشته‌اند. اما گزارش هیچ توضیحی نمی‌دهد که چرا سامانه‌ای چنین حساس از سوی افرادی اداره شده که تجربه و تخصصی در این زمینه نداشته‌اند. چه کسانی مسئول قرار دادن افرادی ناآگاه و بی‌تجربه در اداره چنین سامانه‌ای بوده‌اند؟ مسئولیت چنین بی تدبیری مسلما در بخش نظامی جرمی سنگین است و تبعات آن متوجه فرماندهان ارشد نظامی است.
گزارش اشاره دارد که وقوع خطاهایی چون شناسایی اشتباهی هدف، نادیده گرفتن دستورالعمل شلیک، خطا در تنظیم مجدد شمال سامانه و قطع ارتباط میان سامانه سیار تور با مرکز پدافند عامل حادثه بوده است.
تجزیه و تحلیل داده های راداری در تحقیقات پرواز ام اچ ۱۷
یکی از تجربه‌های مهم در تحقیقات مربوط به سقوط پرواز مالزی بر فراز اوکراین درباره داده‌های راداری است. از جایی که داده‌های راداری که در تحقیقات پرواز ۷۵۲ اوکراین نیز می‌تواند گره از بسیاری ابهامات بگشاید، بررسی این تجربه می‌تواند در آینده تحقیقات درباره پرواز اوکراینی مفید واقع شود. به باور کارشناسان هنگام ارزیابی داده‌های رادار (هر دو تاسیسات راداری نظامی و غیرنظامی)، باید بین رادار اولیه و ثانویه تمایز قائل شد. رادار اولیه امواج رادیویی را به صورت پالس منتشر می‌کند. وقتی این پالس‌ها به جسمی برخورد می‌کنند، منعکس می‌شوند که بخشی از آن انعکاس یا پژواک را می‌توان توسط رادار اولیه ثبت کرد. سپس بازتاب پالس ثبت شده به اطلاعات روی صفحه رادار تبدیل می‌شود. بنابراین رادار اولیه اطلاعات مربوط به انواع اشیا را ارائه می‌دهد، به شرط آنکه به خوبی انعکاس یافته باشد. اما یک رادار ثانویه متفاوت عمل می‌کند. این رادار اطلاعات هدفمند را از دستگاه فرستنده هواپیما یا هواپیمای دیگر درخواست می‌کند. سیگنال فرستاده شده شامل اطلاعات مربوط به هواپیما، مانند موقعیت، ارتفاع، سرعت و شماره پرواز است. این سیگنال به رادار ثانویه ارسال روی صفحه رادار ترجمه می‌شود. بدون ترانسپوندر، یک رادار ثانویه هیچ اطلاعاتی دریافت نمی‌کند. هواپیماهای غیرنظامی ترانسپوندر را حمل می‌کنند. رادار ثانویه کنترل ترافیک هوایی را با تصویری مشخص و دقیق از ترافیک هواپیمای کشوری میسر می‌کند.
در سیستم راداری اشیا پرنده با اندازه‌های مشخص شناسایی می‌شوند. به طور مثال یک بوئینگ ۷۷۷ دارای مقطع راداری ۴۰ متر مربع است، یک هواپیمای جنگنده دارای مقطع راداری ۲ تا ۶ متر مربع است و یک هواپیمای بدون سرنشین کوچکتر (نوع Orlan-10) دارای سطح مقطع راداری ۱ متر مربع است. یک موشک بوک دارای یک سطح مقطع رادار ۳ مترمربع از پهلو و یک سطح مقطع رادار ۰.۵ متر مربع از جلو است. تیم تحقیق پس از مصاحبه با کارمندان کنترل ترافیک هوایی نظامی و غیر نظامی اوکراین شامل یک مدیر تعمیر و نگهداری و سه تکنسین رادار و همچنین بررسی داده‌های راداری روسیه و سازمان نظامی ناتو به نتایج ذیل دست یافت:
نتیجه گیری موقت داده های رادار
تحقیقات در مورد همه سیستم‌های راداری اولیه شناخته شده که می‌توانستند MH17 را در زمان سقوط شناسایی کنند؛ نشان می‌دهد که اطلاعات رادار ترافیک هوایی روسیه-اوست-دونتسک بیشترین اطلاعات را در این زمینه ارائه می‌دهد. این اطلاعات حاکی از آن است که هیچ موشک یا هواپیمای جنگنده ای در مجاورت MH17 در پرواز نبوده است. به گفته کارشناسان دفاعی و هیئت ایمنی هلند، توضیحات مختلفی در مورد عدم ثبت راداری موشک بوک وجود دارد. به گفته این کارشناسان، عدم ثبت به معنای نبود موشک نیست. برخلاف نظر دو کارشناس هلندی، شرکت سازنده موشک و وزارت دفاع روسیه معتقدند که عدم ردیابی موشک از سوی رادار به معنی عدم وجود موشک بوک است. اما آنچه که میان هیئت ایمنی هوایی هلند، وزارت دفاع روسیه و شرکت سازنده موشک اشتراک نظر وجود دارد این نکته هست که یک هواپیمای نظامی بسیار از موشک بوک قابل تشخیص‌تر است. بنابراین این واقعیت که هیچ کدام از رادارهای روسی هواپیمای نظامی در کنار پرواز ام اچ ۱۷ را ثبت نکرده نشان از رد آن ادعای روس‌ها است که مدعی بودند پدافند جدایی طلبان هواپیمای مالزی را با یک جنگنده اوکراینی که اطراف هواپیما در پرواز بوده اشتباه گرفته است.
زیتون ـ محمدرضا سرداری: