طرح ۵۵۰ هزار هکتاری پس از سفر علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، به خوزستان در سال ۱۳۷۵ تصویب شد
در بحبوحه تظاهرات ضدحکومتی و اعتراض‌های خیابانی به بی‌آبی، اجرای طرح‌های انتقال آب و سدسازی‌های کارشناسی نشده در خوزستان، طرح احیای ۵۵۰ هزار هکتاری موسوم به «رهبری» بدون داشتن هیچ گونه مطالعات زیست محیطی در یک فاز به بهرهبرداری رسیده و تلاش‌ها برای اجرای فاز دوم با پیگیری‌های استاندار خوزستان، ستاد اجرایی فرمان امام و قرارگاه خاتم سپاه شدت گرفته است. پروژه‌ای که بی‌توجه به خشکیدگی خوزستان، تن خسته و لب تشنه این استان را هدف گرفته و بدون اینکه سودی برای ساکنان محلی داشته باشد، تیر خلاص را به شقیقه جلگه‌ای که هزاران سال از حاصلخیزترین مناطق ایران بود و حالا حتی توان تامین آب ساکنان خود را هم ندارد، شلیک خواهد کرد.
طرح احیای ۵۵۰ هزار هکتاری به نام مردم و به کام؟
طرح ۵۵۰ هزار هکتاری پس از سفر علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، به خوزستان در سال ۱۳۷۵ تصویب شد. طرحی در دو فاز اجرایی که وسیع‌ترین طرح تاریخ کشاورزی ایران و مهم‌ترین و پول‌سازترین طرح کشاورزی کشور لقب گرفت و به گفته اسحاق جهانگیری، معاون اول دولت روحانی، برای اجرای فاز اول آن با موافقت علی خامنه‌ای ۱.۵ میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برداشت شد. برای اجرای فاز دوم هم بر اساس آنچه محمدجواد صالحی‌نژاد، مدیر موسسه جهاد نصر، اعلام کرده است در حدود ۳۰۰ میلیارد تومان برای مطالعات و چهار هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان هم برای عملیات اجرایی در نظر گرفته شده است.
بر اساس آنچه حسن علاقه‌بند، مدیر اجرایی موسسه جهاد نصر، در سال ۱۳۹۷ اعلام کرد، با اجرای کامل فاز یک و دو تولید سالانه محصولات زراعی و باغی استان خوزستان از ۱۵.۸ میلیون تن به ۲۵میلیون تن خواهد رسید. در سال ۹۹، تولید این محصولات از ۱.۷ میلیون تن به ۵.۲ میلیون تن رسید و با بهرهبرداری از فاز دو در سال‌های آینده تولید محصولات فوق بیشتر خواهد شد.
طرح «رهبری» که در دشت‌های لاله‌گون و زرخیز استان‌های خوزستان و ایلام یعنی در اراضی پایاب سدهای موجود در پنج حوزه کرخه، دز، کارون، مارون، زهره و خیرآباد اجرا می‌شود، ۲۹۵ هزار هکتار از فاز اول حقابه گرفته است. محصولات آب‌بری چون نیشکر که برای کاشت هر هکتار از آن ۳۲ هزار متر مکعب آب یا برنج که برای کشت هر هکتار از آن ۱۱ تا ۱۴ هزار متر مکعب آب نیاز است، در این زمینها کاشته شده‌اند. با وجود بحران آبی که در خوزستان وجود دارد، وزارت نیرو با تخصیص آب به ۲۰۷ هزار هکتار از اراضی فاز دوم نیز موافقت کرده و موسسه جهاد نصر و ستاد اجرایی فرمان امام برای گرفتن حقابه زمین‌های باقیمانده به شدت در تلاش‌‌اند.
از سویی در گزارش‌های رسانه‌های داخلی ایران آمده است که جهاد نصر زیر مجموعه وزارت جهاد کشاورزی است و اجرای طرح مذکور را به عهده دارد اما از سویی دیگر، محمد مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان امام (معاون اول دولت رئیسی)، اعلام کرده است که این ستاد پیگیر اجرای طرح «رهبری» در خوزستان است.
با وجود این، یک کشاورز و فعال مدنی در خوزستان که به دلایل امنیتی نخواست نامش فاش شود، با تاکید بر نقش قرارگاه خاتم سپاه در اجرای این پروژه به ایندیپندنت فارسی گفت: «از سال ۱۳۸۰ و به ویژه در زمان محمود احمدی‌نژاد، عملا بسیاری از صنایع در جنوب و عسلویه از جمله طرح‌های پتروشیمی فازهای ۱۵ و ۱۶ و پروژه‌های کشاورزی خوزستان به سپاه واگذار شدند. جهاد نصر هم که گفته می‌شود مجری این پروژه و زیر مجموعه جهاد کشاورزی است، در حقیقت زیرمجموعه بیت رهبری و وابسته به قرارگاه خاتم سپاه است.»
در روزهای اخیر از تاثیر این طرح بر تشدید بحران آب در خوزستان کمتر صحبت شده و سدسازی‌ها و طرح‌های انتقال آب بیشتر در مرکز توجه بوده است. به گفته این فعال مدنی، صحبت و انتقاد از طرح «رهبری» در شرایط کنونی خوزستان که هر روز فعالان مدنی مورد بازخواست اطلاعات سپاه قرار می‌گیرند، دشوار است: «اگر کسی در این باره اظهارنظر کند، باید پاسخگوی نهادهای امنیتی و به خصوص اطلاعات سپاه باشد.»
بر اساس آنچه در وب‌سایت جهاد نصر آمده است :«قرار است این طرح در خوزستان برای ۳۰۰ هزار نفر شغل ایجاد کند.» این در حالی است که به گفته این فعال مدنی، سپاه برای طرح مذکور چند تعاونی ایجاد کرده و زمینها به اعضای آن واگذار شده است و مردم محلی از این پروژه هیچ نفعی نمی‌برند: «نه تنها این طرح ابدا به مردم محلی ربطی ندارد، بلکه سپاه با ایجاد این تعاونی‌ها زمین‌های زراعی مردم را با زور و اجبار از آن‌ها گرفته است. ایجاد تعاونی‌ها هم برای سرپوش گذاشتن بر این اقدام‌ها است.»
او با تاکید بر اینکه تمامی محصولات تولیدی طرح «رهبری» به کشورهای عراق، کویت و امارات صادر می‌شود و محلی‌ها سهمی از این محصولات ندارند، گفت:«تنها عایدی ما از این پروژه نابودی منابع آبی، گرمای شدید، گردوغبار و از دست رفتن زمین‌های کشاورزی‌مان است.»
خوزستان استانی حاصلخیز است. از جنوب به کشورهای حاشیه خلیج فارس متصل است و بندرگاه‌ها و بازارچه‌های مرزی متعددی دارد. از طرفی با عراق هم مرز خاکی و آبی دارد و همین موقعیت راهبردی شرایط بسیار خوبی را برای صادرات محصولات تولید این استان فراهم کرده است. از سویی دیگر برنج ایرانی در کشورهای همسایه ایران از جمله عراق، طرفداران زیادی دارد و قیمت برخی از محصولات کشاورزی ایرانی مثل شکر در این کشورها به مراتب بالاتر از قیمتی است که در بازار ایران به فروش می‌رسد. به عنوان مثال هر کیلو برنج سفید در قطر ۱.۸۷ دلار، در کویت ۱.۸۴ دلار، در عمان ۱.۷۶ دلار و در عراق ۱.۴۵ دلار به فروش می‌رسد. هر کیلو شکر سفید هم در امارات ۱.۳۵ دلار، در کویت ۱.۴۶ دلار و در قطر ۱.۳۰ دلار است.
بر اساس داده‌های ذکر شده، صادرات محصولات کشاورزی طرح «رهبری» در خوزستان می‌تواند ارز سرشاری را به جیب مجریان آن روانه کند. دلارهایی که اگر سیستم مدیریتی سالم و دور از فسادی در جمهوری اسلامی وجود داشت، می‌توانست برای آبادانی خوزستان صرف شود اما تنها عایدی آن برای مردم بحران‌زده خوزستان نابودی منابع آبی، از دست رفتن زمین‌های زراعی، نخیلات و گاومیش‌هایشان بوده است.
مشکلات اساسی در زیرساخت‌های طرح «رهبری»
یک فعال و کارشناس محیط زیست خوزستان که نخواست نامش فاش شود، با بیان اینکه قرار بود زمین‌های کشاورزی طرح «رهبری» در خوزستان به صورت مدرن آبیاری و از هدررفت آب جلوگیری شود، به ایندیپندنت فارسی گفت: «زیرساخت‌های این طرح مشکلات اساسی دارند. این در حالی است که اجرای ۵۵۰ هزار هکتار کشاورزی یعنی زیر کشت رفتن یک سوم استان کهکیلویه و بویراحمد که به شدت آب‌بر است. برای آبیاری تنها بخشی از این طرح از سرشاخه‌های اصلی کارون که امروزه آب ندارد، آب را به سمت دشت عباس شهرستان دهلران انتقال داده‌اند.»
این کارشناس محیط زیست معتقد است: «بخش اعظم منابع آبی حوزه آبخیز کارون و جلگه خوزستان در طرح مذکور به هدر می‌رود.» نجم عبیدزاده، دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی شهرستان خرمشهر، نیز در مصاحبه‌ای با انتقاد از استفاده از لوله‌های پلی‌اتین آبیاری با تحمل فشار کم و جوشکاری غیر اصولی در شبکه آبیاری و زه‌کشی این طرح گفته است: «استفاده از امکانات و تجهیزات در سطح بسیار پایین در طرح، مشکلاتی در هندسه‌سازی و یکپارچه‌سازی زمینها ایجاد کرده و سبب درگیری در روستاها شده است.»
منطقه دیگری که برای اجرای این طرح در نظر گرفته شده، شرق بهبهان است: «آب موردنیاز این قسمت از رود آبریز شهرستان لنده کهکیلویه و بویراحمد برداشت می‌شود. برای ادامه اجرای طرح قرار است سد مارون۲ معروف به «آبریز» روی این رودخانه ساخته شود که خود سبب ایجاد اختلاف میان کهکیلویه و بویراحمد و بهبهان شده است و تالاب شادگان را نابود خواهد کرد.»
به گفته این فعال محیط زیست، برای اجرای طرح «رهبری» در شرق استان خوزستان، زمین‌های زراعی موردنیاز را از منابع طبیعی و مردم گرفته‌‌اند و در اختیار تعاونی‌های مختلف از جمله تعاونی ارتش قرار داده‌اند: «بیشتر جمعیت خوزستان عشایری است. برخی از آن‌ها بر روی زمین‌های اجدادی‌شان کار می‌کنند اما دولت این زمینها را ملی و جزء منابع طبیعی اعلام کرده است. تنها ۲۰ درصد از زمین‌های منابع طبیعی در سامانه کاداستر ثبت شده است و ۸۰ درصد آن‌ها همچنان زیر نظر منابع طبیعی‌اند.»
نحوه واگذاری زمین‌های کشاورزی طرح «رهبری» به تعاونی‌ها هم مبهم است. آنچنان که به گفته این فعال محیط زیست، «وزارت جهاد کشاورزی از ۸۰ درصد زمین‌هایی که ثبت کاداستر نشده‌اند، بخش‌هایی را از منابع طبیعی گرفته، به آن‌ها حقابه اختصاص داده و با تغییر کاربری، این زمینها را به تعاونی‌ها واگذار کرده است.»
در طرح کاداستر، نقشه کاداستر (حدنگار) تمامی اموال غیرقابل حمل یا منقول از جمله ملک، زمین، آپارتمان و غیره که شامل اندازه، نوع کاربری زمین و ثبتی یا حقوقی بودن آن است، به طور دقیق تهیه و در سامانه‌های الکترونیک یا غیرالکترونیک ثبت می‌شود تا از زمین‌خواری و تغییر غیرقانونی کاربری اراضی جلوگیری شود. در خوزستان از ۱۰۰درصد اراضی ملی که در اختیار منابع طبیعی است، تنها ۲۰ درصد حدنگاری و نقشه کاداستر آن تهیه شده است. ۸۰ درصد باقیمانده زمینها همچنان نقشه کاداستر ندارند و بنابراین امکان تغییر کاربری آن‌ها وجود دارد.
به گفته این فعال محیط زیست، سال‌های زیادی است که کشاورزان و دامداران خوزستان با مشکلات مربوط به کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کنند. یا زمین‌های کشاورزی‌شان بی‌آب مانده یا گاومیش‌هایشان را از دست داده‌اند: «دوستان کشاورز و دامدار من پیگیر گرفتن حقابه برای زمینها و گاومیش‌های خودنند اما تاکنون موفق نبوده‌اند. سد کرخه نزدیک به هفت میلیارد مترمکعب ظرفیت ذخیره‌سازی دارد، اما آب این سد را به کشاورزان خرد خوزستانی نمی‌دهند. می‌خواهند آب این سد را به فاز دوم طرح «رهبری» اختصاص دهند.»
بر اساس آمار، در حدود ۹۲ درصد از منابع آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. در خوزستان هم بیشترین میزان آب در همین بخش به مصرف می‌رسد. این در حالی است که کشاورزان خرد خوزستانی سهم بسیار ناچیزی از آب دارند و به باور فعالان محیط زیست و مدنی این منطقه، در کنار طرح‌های انتقال آب، بیشترین آب مصرفی در خوزستان در طرح «رهبری» به هدر می‌رود.
چرا خوزستان آب ندارد؟
به عقیده کارشناسان هدر رفت شدید آب در بخش کشاورزی با کاشت محصولات آب‌بر، نبود زه‌کشی‌های استاندارد و آبیاری غیراستاندارد در کنار سدسازی‌ها و طرح‌های انتقال آب کارشناسی‌نشده این استان را با بحران شدید کم‌آبی مواجه کرده است. کاهش ۵۰ درصدی میزان بارش‌ها هم مزید بر علت شده است و حالا اجرای پروژه «رهبری» می‌تواند خوزستان را به مرز نابودی بکشاند.
آمارها نشان می‌دهد که تنها در سال ۹۹در خوزستان، ۱۸۹ هزار هکتار برنج با مصرف ۴.۵ میلیارد مترمکعب آب کشت شده و از ابتدای سال ۱۴۰۰ تاکنون نیز ۲.۳ میلیارد مترمکعب آب برای کشت ۹۵ هزار هکتار برنج در خوزستان صرف شده است. این در حالی است که در سال جاری میزان بارندگی در استان خوزستان ۵۰ درصد کاهش یافته است و بیش از ۷۰۰ روستا در این استان با بحران شدید و تنش آبی مواجه‌اند. اجرای طرح «رهبری» در خوزستان هم به گفته فعالان مدنی و محیط زیست منطقه، نه تنها به اشتغال مردم محلی کمک نکرده، بلکه به بحران آب در این استان دامن زده و از بین رفتن دام‌ها و زمین‌های زراعی کشاورزان خرد را سبب شده است.
پافشاری بر به اجرا درآمدن هر چه سریع‌تر فاز دوم این به اصطلاح «ابر پروژه کشاورزی خاورمیانه» که هزاران مترمکعب از آب خوزستان کم‌آب امروز را در خود خواهد بلعید، در حالی است که بی‌آبی، وعده‌‌های دروغین و توخالی مدیرانی که چندین پروژه بی‌کیفیت یا نیمه‌تمام را در این استان اجرا یا رها کرده‌اند، فقر و بیکاری جوانان، حاشیه‌نشینی و تبعیض جان مردم این استان را به لب رسانده است.