با حضور چین و روسیه، نباید انتظار داشت ایران در پیمان شانگهای نقشی اساسی بر عهده داشته باشد
در اکثر کشورها، معمولا مقصد اولین سفر خارجی رئیس‌جمهور نشان‌دهنده میزان اهمیت روابط دوجانبه با کشور مذکور است. ابراهیم رئیسی در اولین سفر خارجی خود به دعوت رئیس‌جمهور تاجیکستان برای شرکت در نشست پیمان شانگهای راهی دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، شده است. او در حاشیه این نشست قرار است با رهبران برخی کشورهای شرکت‌کننده دیدار کند.
ابراهیم رئیسی در اولین سفر خارجی خود به دعوت رئیس‌جمهور تاجیکستان برای شرکت در نشست پیمان شانگهای راهی دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، شده است
به‌رغم سال‌ها تلاش برای عضویت رسمی در پیمان سازمان همکاری‌های شانگهای، جمهوری اسلامی ایران فعلا عضو ناظر این پیمان است. منطقه‌گرایی و نگاه به شرق اولویت اصلی سیاست خارجی دولت رئیسی است و انتظار می‌رود در جریان این سفر زمینه افزایش روابط ایران با کشورهای همسایه فراهم شود.
ایران و پیمان شانگهای
سازمان همکاری شانگهای سال ۲۰۰۱ میلادی با هدف مقابله با تروریسم و افراط‌گرایی و همکاری فزاینده اقتصادی بین کشورهای عضو تاسیس شد. در حال حاضر چین، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان اعضای پیمان شانگهای‌اند. افغانستان، مغولستان، بلاروس و ایران هم چهار عضو ناظر این سازمان‌اند. جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۰۵ عضو ناظر این سازمان شد. هند و پاکستان نیز عضو ناظر پیمان شانگهای بودند اما با گذر زمان به عضویت رسمی پیمان شانگهای درآمدند اما تحریم و حمایت ایران از گروهای اسلامگرا در تاجیکستان از عواملی بوده‌اند که تا به امروز مانع از عضویت رسمی ایران در این پیمان همکاری شده‌اند.
علی شمخانی در مرداد ماه در توییتر خود با اشاره به دیدارش با نیکولای پاتروشف، دبیر شورای امنیت فدراسیون روسیه، از مطرح شدن مسئله عضویت قطعی ایران در پیمان شانگهای در جریان این دیدار خبر داده بود. برخی کارشناسان بر این باورند که با توجه به پتانسیل بالای کشورهای عضو و همکاری‌های گسترده بین اعضای این سازمان در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی-بانکی، انرژی و فرهنگی، عضویت قطعی ایران در پیمان شانگهای قطعا فضای مناسب‌تری برای تعاملات بین‌المللی ایران فراهم خواهد کرد.
با توجه به مزایای فراوان عضویت قطعی ایران در پیمان شانگهای، تهران در سال‌های اخیر بسیار تلاش کرده است تا عضویت قطعی ایران در این پیمان تصویب شود. در سال ۲۰۱۶ عضویت ایران در پیمان شانگهای تا حدی قطعی شد و ایران توانست حمایت ضمنی روسیه و چین به‌عنوان اعضای اصلی و مهم پیمان شانگهای، را به دست آورد اما تاجیکستان به دلیل حمایت ایران از برخی گروه‌های اسلامگرای مخالف دولت خود با عضویت ایران در این سازمان مخالفت کرد. مخالفت تاجیکستان سبب شد ایران نتواند عضو رسمی این پیمان شود. بهبود روابط ایران با تاجیکستان می‌تواند زمینه رای مثبت تاجیکستان به عضویت ایران در این سازمان را فراهم کند.
افغانستان و پیمان شانگهایان
از آنجا که مبارزه با بنیادگرایی یکی از اهداف تشکیل این سازمان و افغانستان نیز یکی از اعضای ناظر آن است، طبیعی که به قدرت رسیدن طالبان در این کشور یکی از محورهای اصلی مذاکرات نشست جاری پیمان شانگهای خواهد بود. ناامنی‌ها در افغانستان و احتمال سرایت آن به کشورهای همسایه که اکثرا عضو پیمان شانگهای‌اند، باعث خواهد شد تا کشورهای عضو پیمان شانگهای در قبال تحولات افغانستان سیاست واحدی در پیش گیرند.
ایران عضو فعال پیمان شانگهای در بخش امنیت انرژی؟
موقعیت جغرافیایی ایران و منابع عظیم نفت و گاز آن برای تهران فرصت مناسبی برای ایفای نقش مهم در امنیت انرژی برخی کشورهای عضو این سازمان خواهد بود؛ اما باید توجه داشت که با وجود روسیه، ایران شانس زیادی برای افزایش نقش خود در امنیت انرژی کشورهای این سازمان نخواهد داشت. در این بین، مصرف بالای داخلی و کبود سرمایه‌گذاری در میدان‌های نفت و گاز ایران هم از دلایلی است که ایران نتواند صادرکننده عمده نفت و گاز به کشورهای همسایه باشد.
باشگاه انرژی پیمان شانگهای
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در ماه ژوئن سال ۲۰۰۶ پیشنهاد تاسیس باشگاه انرژی میان کشورهای عضو سازمان شانگهای را با هدف هماهنگی عرضه و ایجاد توازن در منافع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، مطرح کرد. محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری وقت ایران، نیز در آن زمان پیشنهاد کرد که تهران و مسکو می‌توانند بهای جهانی گاز و مسیرهای اصلی خط لوله در جهان را تعیین کنند. هدف اصلی باشگاه انرژی سازمان همکاری‌های شانگهای که روسیه آن را تاسیس کرد، بازاریابی برای منابع قابل توجه نفت و گاز کشورهای عضو آن در منطقه‌ای بود که کشورهای عضو پیمان شانگهای در آن قرار گرفته‌اند. در این منطقه ۲۵ درصد از ذخایر نفتی جهان و ۵۰ درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان جای گرفته است. کشورهای اروپایی و حتی چین می‌تواند بازار هدف این منابع باشد. هدف روسیه به‌عنوان ابرقدرت انرژی و یکی از بنیان‌گذاران این گروه برای تشکیل باشگاه انرژی در سال ۲۰۱۳ دستیابی و یافتن بازار مصرف برای این کالاها بود.
حضور ایران در نشست اخیر پیمان شانگهای می‌تواند به‌عنوان موفقیت در سیاست منطقه‌ای ایران در زمان رئیسی لحاظ شود. تا زمانی که مشکل تحریم‌ها رفع نشود، برخی کشورهای عضو حتی در صورت عضویت رسمی ایران در پیمان شانگهای حاضر به همکاری همه‌جانبه با ایران نخواهند بود. نپیوستن ایران به گروه ویژه اقدام مالی (در پولشویی) یا به‌اختصار اف‌ای‌تی‌اف نیز از موانعی است که حضور فعال ایران در این پیمان را با چالش جدی مواجه خواهد کرد.
با توجه به اینکه کشورهای عضو این سازمان ۲۵ درصد ذخایر نفت، ۳۰ درصد ذخایر گاز و ۵۰ درصد ذخایر اورانیوم جهان را در اختیار دارند، طبیعی است که انرژی یکی از محورهای اصلی تداوم فعالیت این سازمان در سال‌های آینده باشد. در ماه گذشته، نخستین نشست وزرای انرژی سازمان همکاری‌های شانگهای به‌صورت مجازی برگزار شد و انتظار می‌رود که چنین نشست‌هایی در آینده نیز برگزار شود. مقابله با حضور و نفوذ آمریکا در منطقه نیز از اهداف تشکیل این سازمان بود.
خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان شرایط افزایش نقش روسیه و چین در منطقه به‌عنوان دو عضو اصلی پیمان شانگهای را فراهم کرده است. باید در نظر داشت که چین و روسیه به‌عنوان قدرت‌های بزرگ، مهم و تاثیرگذار در شورای امنیت سازمان ملل متحد در راستای ایجاد نظام چندقطبی بین‌المللی گام، سیاست خاصی در پیش گرفته‌اند. انتظار می‌رود حضور و عضویت رسمی ایران در سازمان شانگهای زمینه‌ساز حضور بیشتر و فعال‌تر ایران در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شود.
منطقه‌گرایی و نگاه به شرق در آینده نیز در سیاست خارجی ایران نقش کلیدی ایفا خواهد کرد. طبیعی است که با وجود چین و روسیه نباید انتظار داشت ایران در پیمان شانگهای نقشی اساسی بر عهده داشته باشد. با توجه به شرایط فعلی، عضویت ایران در سازمان شانگهای محتمل به نظر می‌رسد و طبیعی است که ایران برای کسب رای کشورهای عضو سازمان امتیازاتی به این کشورها خواهد داد؛ اما معلوم نیست که آیا تهران خواهد توانست در ازای این امتیازات، منافع ملی بیشتری در این همکاری چند جانبه به دست آورد و به خواسته‌های خود در همه ابعاد سیاسی -اقتصادی و امنیتی دست یابد.