یک دهه پس از طرح سیاست «نگاه به شرق»، جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر تلاش برای عملیاتی کردن آن را آغاز کرده است. رهبر جمهوری اسلامی ۱۹ دی ۱۳۹۹ اعلام کرد که خرید واکسن آمریکایی و انگلیسی ممنوع است و در واقع تنها واکسن‌های ساخت چین و روسیه و داخلی را مجاز دانست. سند همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین ۷ فروردین ۱۴۰۰ با وجود تمامی انتقادات توسط وزرای خارجه ایران و چین امضا شد. سازمان همکاری شانگهای ۲۶ شهریور ۱۴۰۰ با عضویت کامل جمهوری اسلامی در این سازمان موافقت کرد، سازمانی شرقی.
در همین راستا هفته‌نامه صبح صادق، نشریه رسمی سپاه، در شماره اخیر، عکس صفحه اول را به ابراهیم رئیسی و وزیر خارجه او با تیتر «تکمیل پازل نگاه به شرق» اختصاص داده است، یدالله جوانی، معاون سیاسی نماینده آیت‌الله خامنه‌ای در سپاه و مدیر مسئول نشریه در سرمقاله ای با عنوان «منطق نگاه به آسیا»، غرب و تفکر غرب‌گرایی را عامل مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم و بزرگترین مانع پیوستن به سازمان‌های منطقه‌ای و تقویت روابط با قدرت‌های آسیایی معرفی کرده است. او افزوده که هرگاه دلسوزان کشور، برای حل مشکلات بزرگ اقتصادی، سیاست منطقه‌گرایی و «همکاری‌ها با قدرت‌های آسیایی چون روسیه و چین» را تاکید و گام‌های عملی اولیه برداشتند، غرب‌گرایان بر این سیاست تاختند او انتقادات به سند همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین نمونه این رویکرد ذکر کرده است.
او نوشته که غرب گرایان با دادن «آدرس غلط» جمهوری اسلامی را به عدول از سیاست نه شرقی، نه غربی متهم کرده‌اند. جوانی نتیجه «تجربه هشت سال گذشته جریان غرب‌گرا» را یک‌جانبه‌گرایی آمریکا و تلاش برای سلطه بر جهان دانسته و پرسیده است؛ آقایان اصلاح‌طلب چگونه می‌خواستند با مذاکره موانع پیشرفت ایران را بردارند؟ و افزوده که نتیجه مذاکره دولت روحانی جنگ تمام‌عیار اقتصادی است.
جوانی نوشت که با تغییر دولت و با نگاه آرمان‌گرایانه واقع‌بینانه، سیاست درست همکاری با قدرت‌های آسیایی در دستور سیاست خارجی است و عضویت دائم جمهوری اسلامی در سازمان شانگهای را نقطه عطف تحولی در روابط خارجی ارزیابی کرده است. جوانی افزود؛ پذیرش در شانگهای ثابت کرد ایران قدرتی آسیایی، تحریم‌ناپذیر، انزواناپذیر و دارای موقعیتی تعیین‌کننده در منطقه و جهان است. جوانی آینده درخشانی برای اقتصاد با عضویت در دیگر سازمان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای پیش‌بینی کرد.
چرا این خبر مهم است؟
«نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» یکی از مهمترین شعارهای پس از انقلاب بود. شعاری که بر سر در وزارت خارجه نصب شده، اما این روزها این شعار عملا به شعار «نه غربی، شرق‌گرایی» تغییر کرده است.
آیت‌الله خامنه‌ای پیش از این همواره ناقد غرب بوده و در مورد شرق سکوت اختیار می‌کرد، اما رهبر جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر مبلغ شرق‌گرایی شده است. او ۲۹ بهمن ۱۳۹۶ گفت: «در سیاست خارجی، ترجیح شرق بر غرب، ترجیح همسایه بر دور، ترجیح ملت‌ها و کشورهایی که با ما وجه مشترکی دارند بر دیگران، یکی از اولویت‌های امروز ماست».
راهبرد سیاسی «نگاه به شرق» در دوره محمود احمدی‌نژاد مطرح شد و جمهوری اسلامی برای ارتقاء جایگاه بین‌المللی بر ایجاد رابطه با کشورهای مشرق زمین تاکید کرد. اما شاید بتوان گفت بخشی از این نگاه یا چرخش به شرق حاصل استیصال جمهوری اسلامی از تحریم های ایالات متحده و ناگزیر است. اما کشورهای شرقی مانند غرب بر اساس منافع خود حاضر به تقابل با آمریکا نیستند. چین و روسیه با وجود وعده‌های ظاهری و کلامی بارها در بحران‌ها و پیچ های خطرناک از جمهوری اسلامی حمایت نکرده اند و هرگز متحدان قابل اعتماد و پایداری نبوده‌اند.
کمی عمیق‌تر؛ منافع عامل تعیین کننده سیاست خارجی
سیاست خارجی در کشورهای توسعه یافته بر اساس اجرای یک سلسله اهداف و منافع ملی تعیین می شود، این کشورها به دنبال تاثیرگذاری بر تصمیم و رفتار دیگر کشورها، برای مقاصد خود هستند. رویکرد قدرت‌های شرقی مانند روسیه، چین و هند در برابر جمهوری اسلامی وابسته به تامین منافع و اهداف است. با ادامه روابط خصمانه جمهوری اسلامی با آمریکا و اسرائیل، اروپا مناسبات خود را با تهران گسترش نمی‌دهد، چین و روسیه نیز منفعتی در درگیری با آمریکا و متحدانش ندارند، راه‌های تجاری جمهوری اسلامی مسدود می ماند و نگاه به شرق در غیاب غرب، احتمالا سودی نخواهد داشت.
افزایش قدرت اقتصادی چین و اختلافات سیاسی- نظامی روسیه با آمریکا عامل رقابت میان این دو کشور و آمریکا است. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل ۲۹ شهریور در مصاحبه با آسوشیتدپرس نسبت به احتمال آغاز جنگ سرد میان آمریکا و چین هشدار داد و گفت «قبل از این‌که مشکلات میان دو قدرت بزرگ جهان به دیگر کشورها سرایت کند، باید فکری به حال ترمیم روابط خود کنند.» با توجه به خروج آمریکا از افغانستان، چین برای تسلط به منطقه از میان کشورهایی مانند ایران یارگیری می‌کند. حمایت از عضویت ایران در شانگهای نیز بخشی از همین یارگیری است.
سازمان همکاری‌های شانگهای به دلایل مختلف سال‌ها دست رد به سینه جمهوری اسلامی زد. در سال ۲۰۱۰ تحریم نبودن یکی از شروط عضویت در شانگهای شد، که جمهوری اسلامی را نشانه رفته بود. حتی امضای برجام درهای این سازمان را به روی جمهوری اسلامی باز نکرد. بدبینی چین به سیاست منطقه ای، «محور مقاومت» و «غرب‌ستیزی» مانع عضویت بود. ریاست جمهوری ترامپ در آمریکا و جدال شدید او با چین، سیاست «غرب‌ستیزانه» جمهوری اسلامی را به امتیاز تبدیل کرد. جمهوری اسلامی از این تغییر به زعم خود بهره برد و سند همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین و عضویت در سازمان شانگهای عملی شد.
عضویت در شانگهای اثر مستقیمی بر مشکلات تجاری ناشی از تحریم‌ها ندارد، اگرچه برگ برنده‌ای در سیاست خارجی و عامل کاهش انزوای جمهوری اسلامی است. سایت «۹۰ اقتصادی» با بررسی تجارت خارجی کشورهای این سازمان گزارش داده که بالاترین سهم جمهوری اسلامی از این بازار سه هزار میلیارد دلاری مربوط به پاکستان با ۲/۲ درصد، قرقیزستان ۱/۳ درصد و در مابقی کشورها کمتر از یک و حتی نیم درصد است.
چین و روسیه بارها بر اساس منافع در بدترین شرایط دست جمهوری اسلامی را خالی گذاشته‌اند. پس از آنکه آیت‌الله خامنه‌ای واردات واکسن غربی را ممنوع کرد، در اوج شیوع کرونا، تزریق واکسن در ایران متوقف شد، علیرضا ناجی، عضو کمیته علمی کووید ۱۹ علت نابسامانی در تزریق واکسن را بدقولی چین و روسیه عنوان کرد. روسیه وعده ۶۰ میلیون واکسن داده بود، اما خواهان سهم عمده‌ای از تولید واکسنی شد که در ایران راه‌اندازی شده بود. سعید نمکی، وزیر بهداشت پیشین گفت کشورهای دوست «وسط قتلگاه» کرونا، ایران را «رها» کردند.
تجربه رویکردهای چین و روسیه در بحران هسته‌ای جمهوری اسلامی با توهم مقامات سازگار نبود. هنگام تحریم جهانی برنامه هسته ای جمهوری اسلامی، روسیه و چین به تمام قطعنامه های شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی رای دادند.
روسیه در جریان تکمیل نیروگاه بوشهر و سامانه اس ۳۰۰ نیز بدعهدی کرد. جمهوری اسلامی سال ۱۳۸۵ قرارداد خرید ۵ سامانه اس ۳۰۰ به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار را با روسیه امضا کرد، روسیه سال ۱۳۸۹ به بهانه تحریم سامانه را تحویل نداد، در شرایطی که جمهوری اسلامی به شدت تهدید می‌شد. پس از توافق هسته ای، ولادمیر پوتین در فروردین ۱۳۹۴ ممنوعیت فروش اس ۳۰۰ را لغو کرد و در سال ۱۳۹۵ اولین محموله ادوات اس ۳۰۰ وارد ایران شد.
جمهوری اسلامی سیاست «نگاه به شرق» را اهرم قدرت در مقابله با آمریکا تصور می‌کند. چین و روسیه الگوی نظام غیردموکراتیک جمهوری اسلامی هستند زیرا نشان می‌دهند که می‌توان در غیاب آزادی سیاسی به رشد اقتصادی دست یافت. آیت الله خامنه ای در طول سه دهه گذشته در آرزوی ایجاد «تمدن اسلامی جدید» است، در این راستا با سیاست های منطقه ای و تلاش برای ایجاد محور مقاومت عملا نظم منطقه ای و جهانی را به چالش کشیده است. خامنه‌ای تصور می کند که «نگاه به شرق» در گسترش عمق استراتژیک موثر است و اهرم قدرت در برابر آمریکا، بزرگترین قدرت بین‌المللی و متحدانش است و در رویارویی با آمریکا می‌تواند بر روی امکانات کشورهایی مانند چین و روسیه حساب باز کند.
زیتون ـ یلدا امیری: