تا ۱۰ سال پیش اربعین در ایران یک مناسبت مذهبی معمولی مثل سایر مناسبت‌ها بود. مناسبتی که در مقایسه با دهه اول محرم یا شب‌های ماه رمضان یک مناسبت فرعی به حساب می‌آمد. اما از ابتدای دهه ۱۳۹۰ اربعین رفته‌رفته به یک مناسبت خاص در تقویم سیاسی-مذهبی جمهوری اسلامی تبدیل شد. مراسمی که سالانه صدها میلیارد تومان از منابع بودجه عمومی برای آن هزینه می‌شود.
تا قبل از سال ۱۳۸۹ آماری از جمعیت زائران اربعین وجود ندارد، اما گفته می‌شود در سال ۱۳۸۹ حدود ۴۰ هزار ایرانی در مراسم اربعین کربلا حضور داشته‌اند. در سال ۱۳۹۰ جمعیت زائران دو برابر شد و به حدود ۸۰ هزار زائر رسید. در سال ۱۳۹۱ یک جهش بزرگ رخ می‌دهد و ناگهان جمعیت حاضران ایرانی در این مراسم به ۴۸۰ هزار نفر می‌رسد. سال بعد آمار دوباره دو برابر می‌شود. ۸۰۲ هزار ایرانی در مراسم اربعین سال ۱۳۹۲ در کربلا حاضر می‌شوند. این آمار در سال‌های ۹۳ تا ۹۵ به ترتیب به یک میلیون و ۲۰۰ هزار، یک میلیون ۷۰۰ هزار و ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار زائر می‌رسد.
آن طور که رسانه‌های ایران گزارش می‌دهند، آمار زوار ایرانی اربعین تا پیش از کرونا همچنان روند افزایشی داشت. در سال ۱۳۹۶ جمعیت ایرانیان حاضر در مراسم اربعین در کربلا به ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار می‌رسد. یک سال بعد، در اربعین ۱۳۹۷ حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار ایرانی برای شرکت در مراسم به عراق می‌روند و در سال ۱۳۹۸ این آمار به بیش از ۳ میلیون نفر می‌رسد.
اما با ظهور کرونا این روند متوقف می‌شود. مراسم اربعین سال گذشته خلوت‌تر از معمول و در غیاب ایرانیان برگزار شد. امسال هم آن طور که اعلام شده مرزهای زمینی بسته است، اما دولت ایران و عراق توافق کرده‌اند که ۶۰ هزار ایرانی با هواپیما به کربلا بروند و در مراسم اربعین ۱۴۰۰ شرکت کنند.
این آمارها البته راستی‌آزمایی نشده‌اند، اما بدون آمار هم می‌توان با مشاهده روند تحولات ده سال گذشته، جهش ناگهانی اربعین از یک مناسبت عادی به یک پدیده خاص را تشخیص داد.
اما چرا اربعین ناگهان برای ایرانیان مهم شده است؟
درباره دلایل اجتماعی، فرهنگی و سوابق مذهبی رابطه ایرانیان و اربعین، مقالات زیادی نوشته شده است؛ اما اربعین اغلب این مقالات، اربعین عادی است. همان اربعینی که تا ۱۰ سال گذشته برقرار بود، یک مناسبت درجه دو در تقویم شیعیان بود که اهمیتی کمتر از عاشورا و تاسوعا و شب‌های قدر داشت، اما کمی مهم‌تر از مناسبت‌های درجه سوم مثل سالگرد سایر امامان شیعه است.
این اربعین متفاوت از اربعینی است که در ده سال گذشته تبدیل به پدیده پیچیده اجتماعی-سیاسی شده است. پدیده‌ای که رد پای سیاست و بازی‌های تبلیغاتی جمهوری اسلامی در آن به شدت پررنگ است.
از نظر زمانی اوج گرفتن اربعین، رابطه مستقیمی با تغییر جهت سیاست‌های منطقه‌ای ایران دارد. بسیاری از تحلیل‌گران مراسم اربعین سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ را تلاش جمهوری اسلامی برای قدرت‌نمایی در برابر رقیبان منطقه‌ای تفسیر می‌کنند؛ درست در زمانی که جنگ داخلی در سوریه بالا گرفته و دامنه آن به عراق کشیده می‌شود. در چنین شرایطی اجتماع بزرگ اربعین فرصتی برای قدرت‌نمایی ایران و خط و نشان کشیدن برای رقیبانی است که به طور مستقیم یا نیابتی در جنگ سوریه دخالت دارند.
نشانه‌ها و شواهد آشکاری وجود دارد که جمهوری اسلامی ایران، دست کم تا دو سال پیش در سازماندهی مراسم اربعین نقش کلیدی داشته و هزینه آن را متقبل شده است.
دسترسی به اسناد مالی مخارج جمهوری اسلامی در منطقه در حال حاضر غیرممکن است، اما با استناد به داده‌ها و آمارهای موجود می‌توان برآوردی از هزینه‌کرد رسمی دولت جمهوری اسلامی برای سازماندهی زائران ایرانی به دست آورد. البته باید گفت برآورد هزینه‌کرد واقعی مراسم اربعین به دلیل وجود بودجه‌های پنهان و حساب و کتاب غیرشفاف نهادهایی عمومی، دولتی و نظامی غیرممکن است.
بودجه اربعین ۹۷: مراسم اربعین دست کم از سال ۱۳۹۷ تا الان در بودجه ردیف مشخصی دارد. در سال ۱۳۹۷ ارزش ردیف‌های اختصاصی و یارانه‌هایی که برای سفر ایرانیان به کربلا در نظر گرفته شده بود به حدود ۸۰۰ میلیارد تومان می‌رسید. در زمانی که لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ در سازمان برنامه و بودجه نوشته می‌شد (زمستان ۱۳۹۶) ۸۰۰ میلیارد تومان حدود ۲۵۰ میلیون دلار در بازار آزاد ارزش داشت. اگر این رقم را به ارزش روز دلار محاسبه کنیم چیزی قریب به ۷ هزار میلیارد تومان می‌شود که عدد قابل توجهی است.
بودجه اربعین ۹۸: طبق برآوردها میزان هزینه‌کرد ردیف‌های بودجه‌ای و یارانه‌های اختصاص یافته به اربعین در سال ۱۳۹۸ چیزی حدود ۶۵۰ میلیارد تومان است.
در ردیف‌های موقت قانون بودجه سال ۹۸ سه ردیف بودجه‌ای به ارزش ۱۲۶ میلیارد تومان برای توسعه زیرساخت‌ها مراسم اربعین در استان‌های ایلام، کرمانشاه و خوزستان اختصاص پیدا می‌کند. یک ردیف بودجه‌ای هم به ارزش ۱۴۳ میلیارد تومان تحت عنوان «طرح اربعین» به سپاه اختصاص پیدا می‌کند. (این ردیف بودجه در قانون بودجه ۹۸ ذکر نشده، اما در قانون بودجه سال ۹۹ به عنوان بودجه مصوب سال ۹۸ به آن اشاره شده است)
علاوه بر این بیش از ۳ میلیون زائر هم از پرداخت عوارض خروج از کشور معاف می‌شوند. معافیتی که ارزش آن دست‌کم ۴۰ میلیارد تومان است.
به جز این دولت برای هر زائر ۱۰۰ یورو ارز به قیمت ثانویه در نظر می‌گیرد، یعنی به عبارتی ۳۰۰ میلیون یوروی نیمایی از منابع ارزی کشور تامین می‌کند. اگر اختلاف قیمت یورو نیمایی و آزاد را ۱۰۰۰ تومان فرض کنیم ۳۰۰ میلیارد تومان دیگر هم باید به حساب یارانه‌های اربعین اضافه کنیم.
بودجه اربعین ۹۹: در سال ۱۳۹۹ به دلیل حاضر نشدن ایران خبری از یارانه‌های ارزی و معافیت‌های عوارض نیست، اما ردیف‌های بودجه همچنان برقرارند. سه ردیف بودجه تحت عنوان تکمیل و توسعه زیرساخت‌های سه استان به ارزش مجموع ۱۳۲ میلیارد تومان و یک ردیف بودجه‌ای برای سپاه به ارزش ۱۴۳ میلیارد تومان. با این حساب جمع هزینه بودجه اربعین ۹۹ که در واقع برگزار نشد به حدود ۱۸۰ میلیارد تومان می‌رسد.
هزینه بودجه‌ای اربعین ۱۴۰۰: و اما اربعین امسال. در قانون بودجه امسال، مجموع اعتبارات سه ردیف بودجه تکمیل و توسعه زیرساخت‌های استان‌های ایلام، کرمانشاه و خوزستان به ۱۵۰ میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است. علاوه بر این ارزش معافیت عوارض ۶۰ هزار زائر هم کمتر از ۳ میلیارد تومان در می‌آید. با این حساب ظاهرا هزینه بودجه‌ای اربعین امسال در مقایسه با سال‌های گذشته کمتر است، اما در واقعیت این طور نیست. اولا، ردیف بودجه‌ای طرح اربعین سپاه در بودجه امسال منتشر نشده، احتمالا با اسم طرح دیگری پرداخت می‌شود. دوم، امسال با توجه به محدودیت سفر زمینی، وزارت راه و شهرسازی ناگزیر شد برای اعزام ۶۰ هزار مسافر به عراق، تمهیدات ویژه‌ای تدارک ببیند. با توجه به تاکید دولت مبنی بر ثابت ماندن قیمت بلیت، قطعا افزایش هزینه تدارکات ویژه از منابع بودجه‌ای وزارت راه و شهرسازی جبران می‌شود؛ منابعی که قاعدتا باید صرف امور جاری دیگری شود.
باید یک بار دیگر تاکید کنیم که این برآورده صرفا حساب و کتاب اعداد و ارقامی است که در بودجه پنج سال گذشته به طور رسمی منتشر شده‌اند. با توجه به وجود بودجه‌ها و اعتبارات دیگری که تحت عناوین دیگر صرف اربعین می‌شوند، قاعدتا نمی‌توان برآورد دقیقی از هزینه‌های ریالی دولت برای اعزام زائران ایرانی به این مراسم به دست آورد، اما می‌توان با اطمینان گفت هر سال صدها میلیارد تومان از منابع عمومی بودجه (پول مالیات و پول نفت و درآمد فروش سرمایه‌های ملی) تامین می‌شود، خرج برگزاری مراسمی می‌شوپد که تا ۱۰ سال پیش اصلا برگزار نمی‌شد.
علی رنجی‌پور – ایران وایر: